Από τον Καντ στο Zyklon B

Νίνα Παπακωνσταντίνου, Stack of Books 12, 2015-2016, σχέδιο σε καρμπόν, 34 x 33 εκ. 

Του Βαγγέλη Τζούκα*

JOHANN CHAPOUTOT, H πολιτιστική επανάσταση του ναζισμού, μτφρ. Γιώργος Καράμπελας, Πόλις, Αθήνα 2021, σελ. 384.

O Γιοάν Σαπουτό (Johann Chapoutot) είναι Γάλλος ιστορικός, που διδάσκει στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης (Paris IV), γνωστός στο ελληνικό κοινό από το βιβλίο του Εθνικοσοσιαλισμός και αρχαιότητα, που κυκλοφόρησε το 2013 από τις εκδόσεις Πόλις σε μετάφραση του Γιώργου Καράμπελα. Από τις ίδιες εκδόσεις (και τον ίδιο μεταφραστή) κυκλοφόρησε πρόσφατα στα ελληνικά η συλλογή κειμένων με τίτλο Η πολιτιστική επανάσταση του ναζισμού. Πρόκειται για κείμενα τα οποία έχουν ήδη δημοσιευτεί (κυρίως σε επιστημονικά περιοδικά) και τα οποία ο συγγραφέας έχει επεξεργαστεί και εν μέρει αναθεωρήσει. Το κεντρικό σημείο αναφοράς είναι πάντως ευδιάκριτο: η παρουσίαση τρόπων μέσω των οποίων το ναζιστικό καθεστώς επιδίωξε να οικειοποιηθεί, να διαστρεβλώσει ή/και να μετασχηματίσει τμήμα των μεγάλων ευρωπαϊκών πολιτικών, φιλοσοφικών και νομικών παραδόσεων προκειμένου αυτές να χρησιμοποιηθούν για την υπεράσπιση της κοσμοθεωρίας του. Η όλη βάση του εγχειρήματος, της επανάστασης ενάντια στην Επανάσταση του 1789, ήταν, σε κάθε περίπτωση, η απόλυτη πρωτοκαθεδρία της «λαϊκής κοινότητας», νοούμενης με αυστηρά βιολογικούς όρους, στη λογική του Blut und Boden (αίμα και έδαφος). Επρόκειτο φυσικά για ζητήματα που βρίσκονταν στον πυρήνα μιας ολόκληρης πνευματικής παράδοσης, φανερής στον γερμανικό χώρο ήδη από τον 19ο αιώνα, και τα οποία είχαν επανεμφανιστεί έντονα μετά τη γερμανική ήττα στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο και τη Συνθήκη των Βερσαλλιών.

Μια πολύ ενδιαφέρουσα πλευρά της όλης διαδικασίας συνιστούσε η απόπειρα των ναζί να ερμηνεύσουν την πλατωνική φιλοσοφία ως ενδεικτική της στάσης του σπουδαίου φιλοσόφου απέναντι στην θεωρούμενη παρακμή των αξιών του κλασικού ελληνικού πολιτισμού. Στη λογική τους οι πλατωνικές ιδέες ουσιαστικά αφορούσαν ένα απεγνωσμένο κάλεσμα ενός Αρίου στοχαστή προς υπεράσπιση των φυλετικών αξιών της κλασικής Ελλάδας σε μια περίοδο νόθευσης του αίματος από σημιτικά και ανατολίτικα στοιχεία, γεγονός που, κατά τους ίδιους, οδήγησε και στην παρακμή και εξαφάνιση του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού από το ιστορικό προσκήνιο.

Μια ακόμη χαρακτηριστική περίπτωση, την οποία όμως δυσκολεύτηκαν να διαχειριστούν οι ναζί, αφορούσε τον εμβληματικό Ιμάνουελ Καντ. Από τη μια πλευρά ήταν τέτοια η απήχηση των έργων του στοχαστή της Καινιξβέργης που δεν μπορούσαν να τον αγνοήσουν, καθώς θεωρούνταν θεμελιώδης εκπρόσωπος του γερμανικού πνεύματος. Από την άλλη πλευρά οι κεντρικές ιδεολογικές θέσεις του Καντ βρίσκονταν στον αντίποδα όλων όσα πρέσβευε ο εθνικοσοσιαλισμός. Δύσκολα θα μπορούσε να συνδέσει κανείς τον συγγραφέα του Δοκιμίου για την αιώνια ειρήνη με τον φυλετικό ρατσισμό, τον παρτικουλαρισμό και τον αντιδιαφωτισμό του ναζισμού. Το αποτέλεσμα ήταν κάποιες φορές να γίνεται απλή τυπική αναφορά στο όνομα του και κάποιες άλλες να επιχειρείται με εξαιρετική αμηχανία να προσαρμοσθούν οι ιδέες του στη ναζιστική κοσμοθεωρία. Στην τελευταία περίπτωση πρωταγωνιστικό ρόλο διαδραμάτισε ο Οtto Dietrich, δημοσιογράφος και διδάκτωρ Πολιτικών Επιστημών, επικεφαλής της Υπηρεσίας Τύπου του ναζιστικού κόμματος από το 1933. Όπως όμως αναφέρει ο Σαπουτό, η προσπάθεια αυτή γνώρισε σφοδρή εσωτερική αντίδραση από τον κύριο θεωρητικό του ναζισμού, τον Άλφρεντ Ρόζενμπεργκ, o οποίος δήλωσε χαρακτηριστικά ότι «ο δρ Dietrich έχει βαλθεί να εντοπίσει τα φιλοσοφικά θεμέλια του κινήματος μας σε αυτήν ακριβώς την οικουμενιστική ιδέα ενάντια στην οποία αγωνιζόμαστε εδώ και χρόνια».

Εκτός από τα κεφάλαια που είναι αφιερωμένα στο Δίκαιο, και στον τρόπο με τον οποίο επιχειρήθηκε μια εντελώς ανιστορική προβολή του λεγόμενου νορδικού νόμου έναντι του ρωμαϊκού Δικαίου, αλλά και στη σεξουαλική τάξη που προωθούσαν οι ναζί, αξίζει να σταθούμε στα σημεία που αναδεικνύουν την ιστορική μοναδικότητα της γενοκτονικής βίας του ναζισμού. Από τη μια πλευρά, στο πλαίσιο της λεγόμενης Γεωπολιτικής, η χρησιμοποίηση της έννοιας του Lebensraum (ζωτικός χώρος) για την αναπόφευκτη επέκταση προς Ανατολάς, τη μαζική δολοφονία και λιμοκτονία των Σλάβων και τη χρησιμοποίηση των υπολοίπων ως δούλων σε μια τεράστια γεωγραφική επικράτεια, «προστατευμένη από μια ευρεία μεθοριακή ζώνη, έναν στρατό αγροτών-στρατιωτών και βετεράνων των Ες Ες, επιφορτισμένων, κατά μήκος των Ουραλίων, να φράζουν τον δρόμο σε κάθε πιθανό εισβολέα από την Ασία». Από την άλλη πλευρά, η αντιμετώπιση των Εβραίων ως «μολυσματικού πληθυσμού», ως υπέρτατου φορέα ασθενειών, ως πληθυσμού ευεπίφορου σε «απολύμανση και εξάλειψη». Πρόκειται για βασική θέση του ναζισμού, που διακινείται όχι μόνο μέσω των θεσμικών και μη εκπροσώπων του καθεστώτος αλλά και μέσω του τύπου και κινηματογραφικών ταινιών που επικεντρώνονται στην ανάγκη «ριζικής αντιμετώπισης» του ζητήματος. Όπως αναφέρει ο συγγραφέας: «Αυτή η ιατρικοποίηση του αντισημιτισμού αποτελεί δομική τάση του ναζισμού, που φιλοδοξεί να καταστεί η πολιτική και νομική μεταγραφή των νόμων της φύσης». Έσχατη απόληξη της διαδικασίας ήταν η χρησιμοποίηση του Zyklon B, συμπυκνωμένου υδροκυανίου που παρασκευαζόταν από τη «Γερμανική Εταιρεία Καταπολέμησης Ζιζανίων», στους διαβόητους θαλάμους αερίων των στρατοπέδων εξόντωσης.

Σε τελική ανάλυση, το βιβλίο του Σαπουτό μπορεί να αποβεί πολλαπλώς χρήσιμο για το ελληνικό κοινό. Η οξυδέρκεια, η πολύ καλή γνώση του αντικειμένου, η στρωτή γραφή ανήκουν σαφώς στα πλεονεκτήματα του έργου, έχοντας πάντα κατά νου ότι, σε αντίθεση με τη θετικιστική καταγραφή αρχείων, «είναι διανοητικά πιο αποσταθεροποιητικό, ανθρωπίνως πιο δυσβάσταχτο και, για να πούμε την αλήθεια, ψυχολογικά πιο επικίνδυνο να μελετάς και να αναλύεις έναν τρόπο θεώρησης του κόσμου -μια κοσμοθεωρία λοιπόν- που μπόρεσε να δώσει νόημα και αξία σε ακατονόμαστα εγκλήματα».

* Ο Βαγγέλης Τζούκας είναι δρ Κοινωνιολογίας