23/5/21

Γυναίκες και 1821

Άποψη της έκθεσης «Αρχαιολατρεία και Φιλελληνισμός» από τη συλλογή Θανάση και Μαρίνας Μαρτίνου στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Φωτ. Πάρις Ταβιτιάν.

Της Κωστούλας Μάκη*

«… Είναι άνθρωπος ή άγαλμα; Είναι άγαλμα
ή απόκρυφος θάνατος. Αυτά τα λόγια
θα τα ξεριζώσει μετά σαράντα χρόνια η λησμονημένη.»
Μίλτος Σαχτούρης

Διακόσια χρόνια μετά την ελληνική επανάσταση, τα ιδεολογικά, ιστορικά, πολιτικά, και φεμινιστικά διλήμματα ως προς την παγιωμένη αοριστολογική θεματική «γυναίκες και επανάσταση» παραμένουν σύνθετα. Παράλληλα, η ιστοριογραφία εμπλουτίζεται διαρκώς με ιστορίες γυναικών της εποχής, οι οποίες διαφοροποιήθηκαν από την παραδοσιακή κοινωνία που τις τοποθετούσε έξω από τον δημόσιο χώρο. Οι κοπιώδεις ιστορικές τεκμηριώσεις της αριστερής ιστορικού Μάρθας Πύλια (η ιδεολογική κατηγοριοποίηση είναι απαραίτητη, αφού η αριστερά ήταν αυτή που επεδίωξε τον αναστοχασμό γύρω από τις ηρωοποιημένες εθνικές αφηγήσεις, επιβεβαίωση της γραμμικότητας της εθνικής συνέχειας) ανέδειξαν τα πρώτα ψήγματα χειραφέτησης των γυναικών από τα ανώτερα αστικά και εμπορικά στρώματα. Όπως επισημαίνει η Πύλια[1]: «Μέσα στη γενικευμένη συνθήκη της καθημερινής εκμετάλλευσης και της γυναικείας υποταγής, ξεπήδησαν, μεμονωμένες, αιρετικές συμπεριφορές που προανήγγειλαν τη διεκδίκηση της ισότητας των δύο φύλων. Πρόκειται για συμπεριφορές γυναικών της ανώτερης προυχοντικής και εμπορικής τάξης που συνεπικουρούσαν τους άνδρες τους στη διευθέτηση των πολιτικών και οικονομικών υποθέσεων ή που τους αντικαθιστούσαν επάξια όταν χρειαζόταν∙ αλλά και για τις γυναίκες “της κατωτέρας τάξεως”, που για να εξυπηρετήσουν τη μικρή οικογενειακή επιχείρηση έπρεπε να ξεχάσουν τον ασφυκτικό κοινωνικό καθωσπρεπισμό της εποχής, αν ήθελαν να συναντήσουν και να δελεάσουν τους αγοραστές των προϊόντων τους» (σ.38-39). Η διεκδίκηση της εγγραμματοσύνης από γυναίκες ανώτερων ταξικών στρωμάτων και οι απόπειρες ερωτικής και κοινωνικής χειραφέτησης κάποιων γυναικών, σύμφωνα με την Πύλια, αν και ακόμα μακριά από τις μετέπειτα φεμινιστικές πρακτικές, άνοιξαν το πεδίο των έμφυλων διεκδικήσεων. Η Πύλια αναφέρει και την περίπτωση της «κοκκώνας ντουντού» Μαρκοπολίτη, η οποία αν και παντρεμένη κλέφτηκε με τον οπλαρχηγό Κασομούλη, για να τον αφήσει αργότερα για έναν άλλον.
Ωστόσο, οι αναφορές αυτές παραμένουν σπάνιες και στο περιθώριο, ενώ στην περίπτωση των διάσημων επαναστατριών που εντάχθηκαν στο «επαναστατικό πάνθεο» το εθνικό υπερέχει του ατομικού και του έμφυλου. Στους λόγους της εποχής, ο έμφυλος δυϊσμός στον λόγο ήταν επίσης καθιερωμένος, με τη γυναίκα να ταυτίζεται με το συναίσθημα και την ομορφιά, και τον άντρα με τη λογική και τη γενναιότητα. Περιγράφοντας την αγαπημένη του ο Κασομούλης για παράδειγμα αναφέρει: «Εξετάζοντάς την ιδιαιτέρως με τον εαυτόν μου και κρίνων αυτήν ηθικώς έβλεπα ότι είχεν πνεύμα μεγάλον και ψυχήν γενναίαν […] η ωραιότητά της ήτον σπάνια και ανδρίκεια».[2] Και σε αυτήν την περίπτωση υπάρχει το αντρικό βλέμμα το οποίο αξιολογεί το σώμα, την ηθική και την ψυχή της αγαπημένης του. Ακόμα και αν δεν προτάσσεται η ηγεμονική θηλυκότητα με όρους «ιδανικής ομορφιάς», αυτό που προτάσσεται είναι το πνεύμα, η γενναιότητα και η ομορφιά με την ιεραρχική αξιολόγηση και ταύτισή τους με το αντρικό φύλο.
Παρά λοιπόν τις εξαιρέσεις του κανόνα, οι γυναίκες παρέμεναν θύματα πολέμου, αόρατες, λησμονημένες και αναλώσιμες, «λάφυρα» των συζύγων ή των κατακτητών. Το ταξικό στοιχείο είναι σημαντικό, καθώς οι γυναίκες των φτωχών στρωμάτων ήταν πιο επιβαρυμένες: υπεύθυνες για τις οικιακές ευθύνες, την αγωγή των παιδιών, τις κτηνοτροφικές και αγροτικές εργασίες. Στη διλημματικότητα, λοιπόν, των έμφυλων εθνικών κατασκευών οι διαδικασίες έμφυλης αορατότητας παραμένουν, παρά τις «εναλλακτικές αφηγήσεις» που εκ των υστέρων ήρθαν: π.χ. οι αναφορές στις γυναίκες «αρματολούς και κλέφτες» που, κρύβοντας τα στήθη τους, πολεμούσαν αντροντυμένες. Παραμένουν γιατί στο κοινωνικό πεδίο της εποχής και στη συγκρότηση των κατασκευών για τον εθνικοαπελευθερωτικό πόλεμο, οι γυναίκες θεωρούνταν «επικουρικές» και «αυτονόητες», τοποθετημένες εκτός δημόσιου πεδίου. Ωστόσο, ας σημειωθεί, ότι οι γυναίκες ως θύματα και αφανείς της ιστορίας και της επανάστασης επιδρούν στις έμφυλες εθνικές κατασκευές τού σήμερα με πολλαπλούς τρόπους.
Η ομορφιά επικρατεί ακόμα στις απεικονίσεις των μορφών τους, ενώ η πρόταξη τής θηλυκότητας κατέληξε σε σεξιστικές εξιδανικεύσεις του φυσικού παρουσιαστικού τους, όπως στην περίπτωση της Μπουμπουλίνας. Η ομορφιά και το πατριωτικό φρόνημα εξακολουθητικά συνεχίζει επίσης να υμνείται στη σύγχρονη ιστορική μυθοπλασία. Επιπλέον, οι ερωτικές περιπέτειες και ιστορίες των ηρώων του 1821 με γνωστές ή άγνωστες γυναίκες, Ελληνίδες ή Τουρκάλες, διανθίζουν το πεδίο των ιστορικών αφηγήσεων, χωρίς να επισημαίνεται ότι αυτές δεν καταγράφουν απλώς τα παράλληλα ερωτικά πάθη στους επαναστατικούς καιρούς, αλλά αναπαράγουν επίσης τις έμφυλες άνισες σχέσεις εξουσίας. Ενδιαφέρον έχει εδώ η περίπτωση της Τουρκοπούλας Μαρτώς, παλλακίδας του Καραϊσκάκη, που προκειμένου να τον συνοδεύει παντού, φορούσε φουστανέλα και την φώναζαν Ζαφείρη[3]. Σε μια ανεκδοτολογική ιστορία αναφέρεται μάλιστα ο ανταγωνισμός ανάμεσα σε αυτήν και τη γυναίκα του Καραϊσκάκη. «Κάποτε λοιπόν ο Καραϊσκάκης περαστικός κατάλυσε στο σπίτι του, με καμπόσα παληκάρια. Πάει ο Ζαφείρης στο μαγειριό και ρίχνεται στις δούλες κι αρχίζει τσιμπιές, γαργαλητά, φιλιά. Βάνουν τις φωνές εκείνες και τρέχουνε στην καπετάνισσα […]
- Τι πράματα είναι αυτά; του λέει˙ τα παληκάρια σου παλεύουν τις ψυχοκόρες μου!».[4]
Το ενδιαφέρον σε αυτήν την περίπτωση είναι όχι μόνο το αναφαίρετο αντρικό δικαίωμα στις πολλαπλές ερωμένες, αλλά επιπλέον ότι η αντρική ένδυση συνοδεύεται και από τις αντίστοιχες σεξουαλικές συμπεριφορές.
Στο πολύτιμο βιβλίο της Μικέ[5] υπογραμμίζεται επανειλημμένα η ανάγκη επικαιροποίησης των ιστορικών κατασκευών ως προς το «ποιο είδος θηλυκότητας επιλέγεται και κατασκευάζεται και ποιες ιδεολογικές δομές υποκρύπτονται πίσω από αυτή την επιλογή» (σ. 23). Απέναντι στις ουσιοκρατικές αντιλήψεις της εθνικής ιστορίας αρθρώνονται φωνές που εξετάζουν τη διερεύνησή της ως διαδικασία που περιλαμβάνει διλήμματα, διαφορετικές θέσεις υποκειμένου και σύνθετους μηχανισμούς χειραγώγησης που προκύπτουν από τις έμφυλες ανισότητες. Όλα αυτά εκφέρονται στους ιστορικοποιημένους λόγους, οικοδομώντας ένα σύνθετο πλέγμα πολιτικών μνήμης, απώθησης και επαναδιαπραγμάτευσης. Στις συνυφάνσεις των διλημμάτων θα αναδειχθούν νέες αναστοχαστικές τοποθετήσεις στη θεματική «γυναίκες και επανάσταση». Όπως αναφέρει και ο Σαχτούρης, οι ιστορίες των λησμονημένων δεν κλείνουν ποτέ, αλλά διαρκώς αναθεωρούνται. Το αντικειμενικό, ωστόσο, γεγονός ότι οι γυναίκες την επαναστατική περίοδο ήταν αποκλεισμένες, περιθωριοποιημένες και εργαλειακά χειραγωγήσιμες, είναι χρήσιμο να υπενθυμίζεται μόνιμα, ιδιαίτερα απέναντι σε επετειακά ευχολόγια που τονίζουν τη γραμμική επιβίωση του ελληνικού έθνους. Οι έμφυλοι λόγοι αποκτούν την ιστορικότητά τους στο παρόν, με συνεχόμενες επισημάνσεις ότι η καθημερινότητα του βίου είναι πάντα πολιτική και συνδέεται με τους μετασχηματισμούς του ιστορικού χρόνου, των έμφυλων κατασκευών ταυτότητας και τις αντίστοιχες πρακτικές τους. Με αυτή την έννοια στις μνημονικές ανακλήσεις της εποχής το στοιχείο της λήθης είναι εξίσου σημαντικό και νοηματοδοτεί τις πολυεπίπεδες μεταβάσεις που έχουν συντελεστεί στο έμφυλο κοινωνικό πεδίο στη χώρα από το 1821 μέχρι σήμερα.

*Η Κωστούλα Μάκη είναι κοινωνική ψυχολόγος

[1] Πύλια, Μ. (2021) Γυναικεία χειραφέτηση και εθνική αφύπνιση. Προεπαναστατικές γυναίκες που διατηρούσαν το επώνυμό τους και μετά τον γάμο. 1821: διαδρομές εθνικού προσδιορισμού, Πύλια, Μ. και Στανγκανέλλης, Π. Ι. (επιμέλεια), Πάτρα: Διαπολιτισμός.
[2] Ό.π, (2021) σ. 42.
[3] Λάζου, Β. (2021) Γυναίκες και επανάσταση, 1821. Από τον οθωμανικό κόσμο στο ελεύθερο ελληνικό κράτος. Αθήνα: Διόπτρα.
[4] Από αφήγηση του στρατηγού Δ. Μπαϊρακτάρη. Βλαχογιάννης, Ι. (1922) Τα ανέκδοτα του Καραϊσκάκη και του Κολοκοτρώνη. Ανέκδοτα, γνωμικά, περίεργα. Εν Αθήναις: εκ του τυπογραφείου του Καλλέργη, Γ. Η και Σίας. Ανατύπωση από την εφημερίδα Συντακτών, 2021.
[5] Μικέ, Μ. (2007) Έρως (αντ)εθνικός. Ερωτική Επιθυμία και Εθνική Ταυτότητα τον 19ο Αιώνα. Αθήνα: Πόλις.

Δεν υπάρχουν σχόλια: