Πρωτοπόρος Χατζόπουλος

Άποψη της έκθεσης του Ηλία Παπαηλιάκη «Τα θεωρητικά αντικείμενα: Έργα 2017-2020» στην Πινακοθήκη Δήμου Αθηναίων. Φωτ. Νίκος Αλεξόπουλος

Του Κωνσταντίνου Μπούρα

ΣΙΣΣΥ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ (επιμέλεια), Κωσταντίνος Χατζόπουλος. Ένας κοσμοπολίτης συγγραφέας, Δήμος Αγρινίου, σελ. 319

Εξαιρετικά εμπεριστατωμένη μελέτη από την πάντα συστηματική και οργανωτική ερευνήτρια των πολιτιστικών φαινομένων Σίσσυ Παπαθανασίου. Με εκλεκτούς συνεργάτες, όπως ο Ηλίας Καφάογλου, υπεύθυνος για την σύνθεση του συλλεκτικού αυτού τόμου, για την έρευνα και την επιλογή κειμένων, καθώς και τις θεατρολόγους Σμαρώ Κώτσια και Δέσποινα Κοσμοπούλου, υλοποιήθηκε το άκρως επιστημονικά τεκμηριωμένο αυτό πόνημα που συνοψίζει το έργο, το βίο και την πολιτεία του μεγάλου ανανεωτή της λογοτεχνικής συνθήκης Κωσταντίνου Χατζόπουλου, του μετρημένου δημοτικιστή, του μαγεμένου από τις σοσιαλιστικές, μαρξιστικές ιδέες.

Ο Κωσταντίνος (χωρίς νι) Χατζόπουλος (1868-1920) ως πεζογράφος, ως ποιητής, ως ακάματος μεταφραστής θεατρικών έργων με κορυφαίο του επίτευγμα τον “Φάουστ” του Γκαίτε, αλλά και ως κριτικός, ως πολιτική προσωπικότητα, ως στόχος και αντικείμενο λογοτεχνικής και ιδεολογικής κριτικής που κάποτε γίνεται οξύτατη (αν διαβάσουμε την απαξιωτική κριτική του Γιάννη Κορδάτου στις σελίδες 133-135), μα πάνω απ’ όλα ο Κωσταντίνος ως άνθρωπος, μποέμ, διεθνιστής και υπερεθνικός, οραματιστής και απογοητευμένος από την ελληνική περιρρέουσα ατμόσφαιρα της εποχής του.

Το “Φθινόπωρο” είναι κορυφαίο έργο γιατί επηρεάζει την νεοελληνική πεζογραφία με πολλαπλούς τρόπους, όχι πάντα ανιχνεύσιμους. Η ελλειπτικότητα των περιγραφών και η δραματικότητα των διαλόγων αυξάνει την κοινωνικότητα των ηρώων του. Δεν πρόκειται για προσωποκεντρική αναδίφηση αλλά για κοινωνική έρευνα με λογοτεχνική μορφή. Όσο κι αν τον κατηγόρησε ο Κορδάτος και τον αποκάλεσε “εγωιστή”, ένα είναι σίγουρο. Μπορεί να μην έκανε για ηγέτης του σοσιαλιστικού κινήματος στην Ελλάδα, ήταν όμως κορυφαίος πνευματικός εργάτης, με πραγματική συμπόνια για τον φτωχό παραμελημένο λαό, με οξυμένη ενσυναίσθηση και με διαφωτιστικά ιδανικά, αφού η μεγάλη του απογοήτευση προέρχεται από το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο των εργατικών και γεωργοκτηνοτροφικών κοινωνικών στρωμάτων.

Προτάσσει την επείγουσα ανάγκη της Παιδείας, ως το μόνο και πρωταρχικό όπλο για την σοσιαλιστική αλλαγή, μεταφράζει το “Κεφάλαιο” των Μαρξ-Ένγκελς, είναι πάντα μπροστά στους αγώνες, μα η δουλειά του είναι πολιτιστική, του “λευκού κολάρου”. Δεν έγινε όμως ποτέ “χαρτογιακάς” της διανόησης, δεν εξαργύρωσε τις θέσεις και τις απόψεις του, πέθανε μάλλον φτωχός και άρρωστος, εξόριστος από το Εθνικό Θέατρο με τη νέα του διοίκηση. Πολλές δικές του μεταφράσεις ξένων θεατρικών έργων ανέβηκαν στο κρατικό και σε ελεύθερα θέατρα.

Ήταν πρωτεργάτης της εκπολιτιστικής εισαγωγής έργων του ευρωπαϊκού πνεύματος. Τα ιδεώδη της Γαλλικής Επανάστασης τον κινητοποιούν, το δίκαιο αίτημα των λαών για την πολυπόθητη σοσιαλιστική αλλαγή τον εμπνέει και τον αναζωπυρώνει, ακόμα και όταν αποκαρδιώνεται από μικροπολιτικές και προσωπικές σκοπιμότητες άλλων. Η ανθρώπινη φύση είναι πανταχού παρούσα στις μεταβατικές εποχές και τα διάφορα ματαιόδοξα “εγώ” δυναμιτίζουν συχνά την ευγενική ανάγκη του “εμείς” για Ισότητα-Ελευθερία-Δικαιοσύνη, Ισονομία, αδελφοσύνη όλων των λαών της γης, ανεξαρτήτως εθνικών, θρησκευτικών, φυλετικών ή άλλων διαφορών. Η συλλογική ορμή για το Δίκαιο των αδυνάμων δυναμιτίζεται συχνά από ατομικές “ατζέντες”.

Όσο όμως κι αν αποτραβήχτηκε από την ενεργό πολιτική σκηνή, ο Κωσταντίνος Χατζόπουλος δεν έπαψε μέχρι την τελευταία στιγμή να αγωνίζεται για τα οράματα μιας δικαιότερης κοινωνίας ενεργών και μορφωμένων πολιτών, με τον μόνο τρόπο που ένας τεχνίτης του λόγου μπορεί: γράφοντας. Αυτή είναι η παρακαταθήκη και η κληρονομιά του. Ετούτος είναι κι ο διακαής του πόθος: να αφήσει πίσω του ένα έργο που μιλάει από μόνο του, και μια οικογένεια που τον λάτρεψε και τον στήριξε, πριν και μετά το θάνατό του. Ιδιαίτερα συγκινητική η αφοσίωση της κόρης του, Σέντας, αλλά και της γυναίκας του, Σάννυ Χαίγκαν, ζωγράφου από την Φινλανδία, που έγραψε και τα απομνημονεύματά της εξαίροντας την ενδιαφέρουσα ζωή που έζησε με τον Έλληνα κοσμοπολίτη συγγραφέα. Αυτή η συνοδοιπορία δεν ήταν μόνο πνευματική αλλά και βιοποριστική. Τον ακολούθησε σε όλες τις ευρωπαϊκές και ελληνικές περιπλανήσεις του, από γειτονιά σε γειτονιά της Αθήνας, με επίκεντρο πάντα τη Νεάπολη, λίγο πιο πάνω από το σπίτι του Χαρίλαου Τρικούπη. Ίσως χωρίς αυτήν ο σημαντικός διανοητής θα άντεχε λιγότερο. Πέθανε μάλλον από τροφική δηλητηρίαση στο ιταλικό ατμόπλοιο Montenegro και θάφτηκε στο Πρίντεζι σε ηλικία μόλις 52 ετών. “Μετά από χρόνια η κόρη του μετέφερε τα οστά του και τα οστά της γυναίκας του στο Α’ Νεκροταφείο της Αθήνας” (σελ.53).

Δεν ξέρουμε τι θα έγραφε αν ζούσε και δημιουργούσε ακόμα είκοσι τουλάχιστον χρόνια, ένα όμως είναι σίγουρο: πως ο Κωσταντίνος Χατζόπουλος δεν θα συμβιβαζόταν με αρχές και εξουσίες, δεν θα επαναπαυόταν στις δάφνες του, δεν θα ανάλωνε την υπόλοιπη ζωή του διεκδικώντας τα κεκτημένα του, αλλά θα ήταν πάντα μπροστάρης στους λαϊκούς αγώνες, για αξιοπρέπεια, για Ψωμί-Παιδεία-Ελευθερία, για Δικαιοσύνη και Αλήθεια. Η άκρως συμβολική ποίησή του συνδυάζεται με τον πεζογραφικό ρεαλισμό του και δημιουργεί, για πρώτη ίσως φορά στα νεοελληνικά Γράμματα, το άκρως αναγνωρίσιμο είδος του “ποιητικού ρεαλισμού”, μπολιασμένου με την μετεξελιγμένη ηθογραφία, που υπερβαίνει τα στενά τοπικιστικά πλαίσια και γίνεται οικουμενική.

Όμως αυτός ο τόμος δεν περιορίζεται μόνο στο βίο και στην πολιτεία ενός μεγάλου Αγρινιώτη, αλλά επεκτείνεται σε εξαντλητικό “Αγρινίου Χρονολόγιο (Από τους μυθικούς χρόνους μέχρι τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο)” (σσ. 187-215). Συγκινητικά και ανθρώπινα τα προλογικά κείμενα του δημάρχου Αγρινίου, Γεωργίου Παπαναστασίου, της αντιδημάρχου, Μαρίας Παπαγεωργίου, και της κ. Σοφίας Λαχανά-Πατρώνη, ως εκπροσώπου των απογόνων του συγγραφέα. Το εκδοτικό σημείωμα υπογράφει ο Ηλίας Καφάογλου.

Η ιδιαίτερη πατρίδα του τον τίμησε και τον τιμά. Μαζί της κι ένα άλλο εκλεκτό τέκνο της: η Σίσσυ Παπαθανασίου, ιστορικός πολιτισμού, προϊσταμένη της Διεύθυνσης Γραμμάτων του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, καλλιτεχνική διευθύντρια του Διεθνούς Φεστιβάλ Αναλογίου (Analogio Festival) και διακεκριμένη κριτικός θεάτρου, που μιλάει επίσης κάτω από έντονη συγκινητική φόρτιση στο εισαγωγικό της εκτενές κείμενο, που το αφιερώνει “Στη μνήμη του Πατέρα μου Αθανασίου Παπαθανασίου, λογίου και υπερμάχου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, που έφυγε νωρίς” (σελ. 18). Δίπλα της, αρωγοί και συμπαραστάτισσες, οι κ. Ιφιγένεια Γαραντζιώτη, Δέσποινα Ερρίκου, Μαρία Μακρή. Επαγγελματικότατες και λειτουργικές οι μεταφράσεις και τυπογραφικές διορθώσεις των κειμένων στην αγγλική γλώσσα από τον Μιχάλη Ελευθερίου, με την Κάτια Βενιέρη στην γλωσσική επιμέλεια του αγγλικού κειμένου. Μεγάλης εικαστικής ακρίβειας ο καλλιτεχνικός σχεδιασμός της έκδοσης, οι φωτογραφίσεις και η επεξεργασία του φωτογραφικού υλικού από την Μαρία Στέφωση.

Αυτή η εξαντλητική συλλεκτική δίγλωσση έκδοση με την ακάματη φροντίδα, τη γνώση και το μεράκι της Παπαθανασίου είναι απλώς η ναυαρχίδα μιας ανάλογης σειράς τόμων που ακολουθούν με την εργοβιογραφική ανάλυση της διαδρομής σημαντικών λογοτεχνών, όπως ο Αντώνης Σαμαράκης.

*Ο Κωνσταντίνος Μπούρας είναι δρ Θεατρολογίας