Από τη Βενετία στον κόσμο

Καραλής Ορέστης, «Ο καλλιγράφος, ο γλύπτης και ο αναρριχητής», 2019

ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΗΛΙΟΣ, Βενετία: Μια συνάντηση που στέριωσε απρόβλεπτα. Πραγματεία για τον καπιταλισμό και τη διαδικασία γένεσής του, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, , σελ. 312 

Του ΒΑΣΙΛΗ ΑΣΗΜΑΚΟΠΟΥΛΟΥ* 

Ο Γιάννης Μηλιός είναι ένας πολυγραφότατος μαρξιστής συγγραφέας, μάχιμος διανοούμενος, αλλά και πολιτικά δρων υποκείμενο από τη Μεταπολίτευση μέχρι σήμερα. Παρεμβαίνει στην πολιτική πραγματικότητα και διανοητική συγκυρία του καιρού και του τόπου, πέραν της συμμετοχής στον πολιτικό αγώνα με τη στενή έννοια, με πολλά είδη γραπτού λόγου, όπως συγγραφή βιβλίων, συμμετοχή σε συλλογικούς τόμους, επιστημονικές δημοσιεύσεις σε ακαδημαϊκού χαρακτήρα περιοδικά, αλλά και αρθρογραφία σε εφημερίδες. 

Πανεπιστημιακός, ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας στο ΕΜΠ και διευθυντής του περιοδικού Θέσεις, μαρξιστική τριμηνιαία επιθεώρηση οικονομικής και πολιτικής θεωρίας, που εκδίδεται ανελλιπώς από το 1982. Έχει επηρεάσει σε σημαντικό βαθμό τη συζήτηση στον χώρο της ριζοσπαστικής αριστεράς στην Ελλάδα και την κατεύθυνσή της, ενώ επιστημονικές εργασίες του έχουν μεταφραστεί και σε άλλες γλώσσες. 

Μερικά από τα βιβλία του είναι: Εκπαίδευση και εξουσία (Κριτική, 1996), Ο ελληνικός κοινωνικός σχηματισμός. Από τον επεκτατισμό στην καπιταλιστική ανάπτυξη (Κριτική, 2000), Η διεθνοποίηση του ελληνικού καπιταλισμού και το ισοζύγιο πληρωμών (με Η. Ιωακείμογλου, Εξάντας, 1990), Ο μαρξισμός ως σύγκρουση τάσεων. Τέσσερα παραδείγματα Ελλήνων μαρξιστών: Κορδάτος, Μάξιμος, Λεκατσάς, Πουλαντζάς (Εναλλακτικές Εκδόσεις, 1996), Η θεωρία του Μαρξ για τον καπιταλισμό. Πλευρές μιας θεωρητικής και πολιτικής ρήξης (με Δ. Δημούλη και Γ. Οικονομάκη, Νήσος, 2005), Ιμπεριαλισμός, χρηματοπιστωτικές αγορές, κρίση (με Δ. Π. Σωτηρόπουλο, Νήσος, 2011) , Το χρηματοπιστωτικό σύστημα στον σύγχρονο καπιταλισμό (με Δ. Π. Σωτηρόπουλο και Σ. Λαπατσιώρα, Angelus Novus, 2019) κ.ά. 

Το τελευταίο βιβλίο του Γιάννη Μηλιού, Βενετία: Μια συνάντηση που στέριωσε απρόβλεπτα. Πραγματεία για τον καπιταλισμό και τη διαδικασία γένεσής του (Αλεξάνδρεια, 2020), χαρακτηρίζεται τόσο από το στοιχείο της συνέχειας όσο και εκείνο της τομής σε σχέση με τις προηγούμενες προσεγγίσεις του. Πραγματεύεται το ζήτημα της γένεσης του καπιταλισμού[1], τόσο στο επίπεδο της θεωρίας, αυτό είναι το στοιχείο της συνέχειας, όσο και στο πεδίο της ιστορικά προσδιορισμένης περίπτωσης, της Βενετίας από τον 8ο μέχρι τον 16ο αιώνα. Αυτό αποτελεί και το στοιχείο της τομής. Όχι με την έννοια της αλλαγής του αναλυτικού - επιστημονικού παραδείγματος αλλά της ανάλυσης του συγκεκριμένου κοινωνικού σχηματισμού, της πόλης-κράτους ή Αυτοκρατορίας της Βενετίας, ιδίως την περίοδο από τον 12ο έως τον 15ο αιώνα. 

Το βιβλίο διακρίνεται ουσιαστικά σε δύο μέρη (τυπικά σε τρία), τα οποία είναι και περίπου ισοβαρή από άποψη μεγέθους. Το Α' Μέρος, που είναι και το σχετικά πιο εκτενές, συνοψίζει κριτικά τα βασικά σημεία της θεωρητικής συζήτησης για το ζήτημα της ανάδυσης του καπιταλισμού, αφενός με βάση αναφορές στο μαρξικό έργο, όσο και σε βασικές –και αντιθετικές– προσεγγίσεις των μαρξιστών διανοουμένων, αφετέρου με αναφορές σε μη μαρξιστές διανοουμένους. Ο αναγνώστης, συνεπώς, μπορεί να αποκτήσει μια καλή εικόνα για τις προσεγγίσεις των Κάουτσκι, Λένιν, Ντομπ, Σουήζυ, Κοξ, Βέμπερ, Ζόμπαρτ - Γερμανικής Ιστορικής Σχολής, Μπρωντέλ - Σχολής των Annales κ.ά. στο ερευνώμενο ζήτημα της ανάδυσης του καπιταλισμού. 

Στο 1ο και το 2ο κεφάλαιο του βιβλίου παρουσιάζεται περιεκτικά η μαρξική έννοια του καπιταλισμού και τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά που διακρίνουν τον καπιταλισμό από κάθε άλλο κοινωνικό σύστημα, τη σχέση παραγωγικών δυνάμεων - παραγωγικών σχέσεων, αλλά και το ζήτημα της πρωταρχικής συσσώρευσης κεφαλαίου. 

Στο 3ο κεφάλαιο, από την ενδιαφέρουσα παρουσίαση της θεωρητικής διαπάλης των ναρόντνικων με τον Λένιν για το χαρακτήρα του ρωσικού κοινωνικού σχηματισμού, προκύπτει και η θεώρηση του συγγραφέα περί της αποδοχής της δεσπόζουσας δομής (κοινωνικής βάσης) έναντι των υπολοίπων σχετικά αυτόνομων πεδίων - στιγμών - παραγόντων της κοινωνικής ολότητας. Μια δεσπόζουσα δομή (τρόπος παραγωγής - κοινωνική βάση), όπου προτεραιότητα έχουν οι παραγωγικές σχέσεις στην ενότητά τους με τις παραγωγικές δυνάμεις και που η κοινωνική ολότητα τελικά εξελίσσεται ή επαναστατικοποιείται ή οπισθοδρομεί, ως αποτέλεσμα της πάλης των τάξεων[2]. 

Στο 4ο κεφάλαιο, ο Μηλιός παρουσιάζει τις θεωρητικές παρεμβάσεις - συζητήσεις στον χώρο των μαρξιστών. Ειδικότερα αναλύει βασικές όψεις της θεωρητικής παρέμβασης του Καρλ Κάουτσκι για τη γέννηση του καπιταλισμού, όχι στην ύπαιθρο αλλά στους μη αγροτικούς τομείς της οικονομίας και ιδιαίτερα στο εμπόριο και τη χρηματοπιστωτική σφαίρα. 

Στη συνέχεια ο Μηλιός, στο 5ο κεφάλαιο, αποτυπώνει τη συζήτηση και τη διαμάχη μεταξύ των μαρξιστών για τα ζητήματα της μετάβασης από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό. Παρουσιάζει το σχήμα του «αγροτικού καπιταλισμού» του Μώρις Ντομπ, την κριτική που άσκησε ο Πωλ Σουήζυ για τον καθοριστικό ρόλο που διαδραμάτισε στην κατάρρευση της φεουδαρχίας η ανάπτυξη του εμπορίου και της χρηματικής οικονομίας στις πόλεις και τους σχετικούς διαλόγους «περί Ντομπ» το 1976 και «περί Μπρένερ» το 1985. 

Ιδίως ο Γιάννης Μηλιός αναφέρεται στα έργα των Αλτουσέρ, Μπαλιμπάρ, Ντελέζ και Γκουαταρί, οι οποίοι εισάγουν και τον όρο «συνάντηση» για να περιγράψουν την «αντιπαράθεση και επαφή του κατόχου χρήματος με το προλεταριάτο» –«ο υλισμός της συνάντησης» σύμφωνα με το αναλυτικό σχήμα του Λουί Αλτουσέρ– από την οποία γεννιέται ο καπιταλισμός ή, ορθότερα, συγκροτεί την «ουσία» του καπιταλισμού. Η «συνάντηση» δεν καθορίστηκε από κάποια αναγκαιότητα, αλλά από την ιστορική ενδεχομενικότητα (5ο κεφάλαιο, σ. 106). Οι λέξεις - όροι με τα συγκεκριμένα σημαινόμενα, η «συνάντηση» μεταξύ των δύο πόλων του ΚΤΠ και η ενδεχομενικότητά της, αποτελούν βασικά σημεία στο αναλυτικό σχήμα του Γιάννη Μηλιού για τη διαδικασία γένεσης του καπιταλισμού. Το συγκεκριμένο σχήμα μπορεί να διαβαστεί και ως κριτική ανάδειξη της ανεπάρκειας των σχημάτων του κωδικοποιημένου μαρξισμού της Β' Διεθνούς, αλλά και του σοβιετικού μαρξισμού στο ζήτημα της λεγόμενης θεωρίας των σταδίων και της τελεολογίας της, της γραμμικής –νομοτελειακού χαρακτήρα– εξέλιξης της ιστορίας. 

Στο 6ο κεφάλαιο περιλαμβάνονται ορισμένες πολύ ενδιαφέρουσες κριτικές επισημάνσεις σχετικά με τις μη μαρξιστικές προσεγγίσεις των απαρχών του καπιταλισμού, του Βέρνερ Ζόμπαρτ και της Γερμανικής Ιστορικής Σχολής, του Μαξ Βέμπερ με το περίφημο «πνεύμα του καπιταλισμού», του Φερνάν Μπρωντέλ και της Σχολής των Annales. 

Το 7ο κεφάλαιο μπορεί να θεωρηθεί και μεταβατικό - εισαγωγικό στο Β' Μέρος, καθώς γίνεται μια εκτενής και απολύτως απαραίτητη ανάλυση, προκειμένου να κατανοηθεί το βασικό επιχείρημα του συγγραφέα, μερικών μη καπιταλιστικών τρόπων παραγωγής, όπως ο χρηματοπαραγωγικός δουλοκτητικός τρόπος παραγωγής, οι οικονομικές συμπράξεις ως μορφές προκαπιταλιστικών χρηματοπαραγωγικών δραστηριοτήτων, μεταβατικές χρηματοπαραγωγικές μορφές παραγωγής και η σχέση - παράλληλη συνύπαρξη με τον αναδυόμενο καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, 

Το Β' και Γ' Μέρος, που αποτελούνται από 6 επιμέρους κεφάλαια, αναφέρονται στη Βενετία ως τον ιστορικά προσδιορισμένο τόπο της «συνάντησης» που γέννησε τον καπιταλισμό και τη διευρυμένη αναπαραγωγή του ως το αποτέλεσμα του «στεριώματος της συνάντησης». 

Στα κεφάλαια αυτά αναλύεται η εξέλιξη του κοινωνικού σχηματισμού της Βενετίας από τον 8ο αιώνα μ.Χ. και μετά, μέσα από την παρουσίαση της εξέλιξης των παραγωγικών σχέσεων (δεσπόζουσας δομής) όπως επηρεάζουν/επηρεάζονται (από) την γεωπολιτική - γεωοικονομική κίνηση (πόλεμοι - αποικιακές εξορμήσεις) και επηρεάζουν σε μια εσωτερική αμφίδρομη διαλεκτική σχέση τούς σχετικά αυτόνομους παράγοντες της πολιτικής - πολιτειακής συγκρότησης (κυρίως) και του διανοητικού στοχασμού. 

Η «συνάντηση» αφορά την ανάδυση των δύο πόλων του ΚΤΠ μέσω της μεταξύ τους σύνδεσης, δηλαδή τη συσσώρευση χρήματος - πλούτου λόγω της ανόδου του βενετικού θαλασσίου εμπορίου και της μετατροπής του σε κεφάλαιο μέσω της διαδικασίας σταδιακού μετασχηματισμού των όρων παροχής εργασίας - σχέσεων εκμετάλλευσης. Η εργασία, ως συγκεκριμένη - ιστορικά προσδιορισμένη σχέση εκμετάλλευσης, μετασχηματίζεται από εργασία - παρεχόμενο έργο, είτε με τη μορφή της προαγοράς χειροτεχνικών προϊόντων στο περιθώριο μιας προκαπιταλιστικής αγροτικής δραστηριότητας, είτε με τη μορφή της ανεξάρτητης παραγωγής - συντεχνίας τεχνιτών - μαστόρων, είτε με τη μορφή συνεταιρισμών - διανομής κερδών, σε μισθωτή εργασία και την ανάδυση του πόλου του προλετάριου - μισθωτού εργάτη χωρίς παραγωγική περιουσία και άλλη πηγή εισοδήματος, λόγω σταδιακής απώλειας της ιδιοκτησίας - κυριότητας των μέσων παραγωγής. 

Ο ιδιοκτήτης - κάτοχος χρήματος, που οργανώνει πλέον τις συνθήκες εκμετάλλευσης στην παραγωγική βάση - συνθήκη της μανουφακτούρας, μετασχηματίζεται σε κεφαλαιοκράτη και ο τεχνίτης - μάστορας/ανεξάρτητος παραγωγός ή και συνεργάτης - συνεταίρος σε προλετάριο, σε συνθήκες τυπικής υπαγωγής της εργασίας στο κεφάλαιο, με το «ανεξάρτητο ή προαγορασμένο» έργο του τεχνίτη να μετασχηματίζεται σε εξειδικευμένη (αρχικά) εργασία του μισθωτού εργάτη - προλετάριου, που αιώνες μετά και ως αποτέλεσμα της βιομηχανικής επανάστασης (19ος αιώνας) θα μετασχηματιστεί σε αφηρημένη εργασία, μέσω της διαδικασίας αποειδίκευσης - ουσιαστικής υπαγωγής της εργασίας στο κεφάλαιο. 

Η διαδικασία αυτή, της μορφοποίησης των δύο πόλων του ΚΤΠ μέσω της μεταξύ τους «συνάντησης», που προέκυψε ως ενδεχόμενη, όχι νομοτελειακή, και η οποία αναλύεται από τον Μηλιό ως ενιαίο εργασιακό προτσές και όχι ως διακριτές στιγμές που υπάρχουν ανεξάρτητα από τη μεταξύ τους σχέση, η συγκρότηση δηλαδή της καπιταλιστικής μανουφακτούρας, διαμορφώνεται όχι μόνον στον χώρο της ναυτιλίας, που είναι βασικός τομέας οικονομικής δραστηριότητας στη Βενετία, αλλά και της μεταποίησης - βιοτεχνίας. Παράλληλα, ως αιτία, αλλά και αποτέλεσμα, αυτής της διαδικασίας «συνάντησης» παρουσιάζεται πολύ συγκεκριμένα η κρατική εξέλιξη, ως πολιτειακές δομές - θεσμοί - λειτουργίες, της πόλης-κράτους, Αυτοκρατορίας της Βενετίας, η διαμόρφωση συγκεντροποιημένων κρατικών μορφών μανουφακτούρας, ναυτιλιακής και μεταποιητικής, αλλά και οι αποικιακές εξορμήσεις ιδίως στον χώρο του Βυζαντίου - Ρωμανίας (είναι ενδιαφέρουσα η επαναληπτική αναφορά του Γιάννη Μηλιού στον συγκεκριμένο ιστορικό όρο) και κυρίως η επιρροή που ασκεί ο βενετο-γενουατικός ανταγωνισμός και οι μεταξύ τους πόλεμοι. 

Η εξέλιξη της Βενετίας και στις τρεις αυτές διαστάσεις, δηλαδή τις παραγωγικές σχέσεις/«συνάντηση», την πολιτική συγκρότηση, τους εμπόλεμους ανταγωνισμούς, καθώς επίσης η διαχείριση του δημοσίου χρέους και η διαμόρφωση μιας καπιταλιστικής χρηματοπιστωτικής σφαίρας, παρουσιάζονται από τον Γιάννη Μηλιό πολύ συγκεκριμένα σε διάλογο και με αναφορές στα βιβλία κυρίως του Φρέντερικ Λέιν και της Αγγελικής Λαΐου. 

Στα τελευταία δύο κεφάλαια, που αποτελούν το Γ' μέρος, ο Γιάννης Μηλιός παρουσιάζει, αφενός, τη διαφωνία του και την πρωτοτυπία της δικής του ανάλυσης για το ζήτημα της γένεσης του καπιταλισμού στη Βενετία, σε σχέση με άλλους μαρξιστές (Πέρυ Άντερσον, Μπανάτζι, Αλτουσέρ, Μπρένερ, Χέλερ, Γουντ· βλ. 11ο κεφ., σ. 256-260). Αφετέρου, την άποψή του για το «εθνικό ζήτημα» σε σχέση με το κράτος της Βενετίας και την προοπτική ενός μεταεθνικού κόσμου, με την έννοια ότι ο καπιταλισμός της Βενετίας μπορεί να ιδωθεί και ως «επιστροφή στο μέλλον» (κεφ. 12ο, σ. 294). 

Στο σημείο αυτό εστιάζεται η βασική μου διαφωνία με το αναλυτικό σχήμα του Γιάννη Μηλιού –εκτός κάποιων ερωτημάτων όπως, λ.χ., αν εκτός των βενετο-γενουατικών πολέμων, επηρεάζουν την εξέλιξη της Βενετίας και οι Σταυροφορίες ως αποικιακές εξορμήσεις, πέραν της Δ' με την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204 ή γιατί η κίνηση του καπιταλισμού μετατοπίζεται πρώτα δυτικότερα στη Μεσόγειο και στη συνέχεια βόρεια και αν η γεωπολιτική παρουσία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σχετίζεται μ’ αυτήν την εξέλιξη– όχι για τη συγκεκριμένη αναφορά του «εθνικού» σε σχέση με τη Βενετία ούτε τόσο στο ενδεχόμενο της ανάδυσης ενός μεταεθνικού καπιταλισμού των πόλεων, των περιφερειών και των υπερεθνικών ολοκληρώσεων που μπορεί να θεωρηθεί και ισχυρή τάση των (αποεδαφοποιημένων) διαδικασιών συσσώρευσης κεφαλαίου σε παγκόσμια κλίμακα, αλλά στη διαφαινόμενη θετική νοηματοδότηση της έννοιας του μεταεθνικού πλήθους –μια έννοια δημοφιλής στον χώρο της αριστερής διανόησης, ιδίως της ριζοσπαστικής της τάσης μετά το 1990– που εδράζεται στην υιοθέτηση από τον συγγραφέα των σχημάτων του μοντερνισμού για το εθνικό φαινόμενο, καθώς η βασική αναφορά - παραπομπή για το «εθνικό ζήτημα» στο βιβλίο είναι η προσέγγιση του Έρικ Χομπσμπάουμ Έθνη και εθνικισμός, από το 1780 έως σήμερα. Πρόγραμμα, μύθος και πραγματικότητα (Καρδαμίτσας, 1994). Ιδίως δέχεται τη μη ύπαρξη έθνους πριν την εθνικιστική ιδεολογία του 19ου αιώνα, τη μη ύπαρξη σημαινομένου πριν τη συγκεκριμένη σήμανση. Στο σημείο αυτό επισημαίνω μόνο την υιοθέτηση από τον συγγραφέα, για το ζήτημα της εθνογένεσης, ενός σχήματος που αξιώνει μια δυτικοευρωπαϊκή ομοιομορφία, αντί για την αναζήτηση της ιστορικά προσδιορισμένης κάθε φορά και ιδιόμορφης διαδικασίας εθνογένεσης που ενδεχομένως υφίσταται, όπως ακριβώς ο συγγραφέας έκανε πολύ επιτυχημένα στο βιβλίο του για την αναζήτηση των διαδικασιών γένεσης του καπιταλισμού και δεν έμεινε στα γενικά σχήματα της μετάβασης από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό, συγγράφοντας το πολύ ενδιαφέρον αυτό βιβλίο. Ιδιομορφία εντός της γενικότερης κίνησης της ιστορίας. 

Συνοψίζοντας, οι αρετές του βιβλίου του Γιάννη Μηλιού είναι πολλές, ενώ και η μεθοδολογική επιλογή της διεπιστημονικής προσέγγισης (ιστορία, οικονομία, κοινωνιολογία, πολιτική επιστήμη) είναι απολύτως γόνιμη, κατά τη γνώμη μου, και κατάλληλη για σύνθετες ιστορικο-κοινωνικές πραγματικότητες. Αξίζει να διαβαστεί με προσοχή. 

* Ο Β. Ασημακόπουλος είναι δικηγόρος - πολιτικός επιστήμονας, μεταδιδακτορικός ερευνητής και εντεταλμένος διδασκαλίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης. 

[1] Αξίζει στο σημείο αυτό να αναφερθεί, για το ειδικότερο ζήτημα της γένεσης του ελληνικού καπιταλισμού, η πρωτοποριακή μελέτη του Σεραφείμ Μάξιμου, Η αυγή του ελληνικού καπιταλισμού. Τουρκοκρατία 1685-1789, Στοχαστής, 2008. 

[2] Για ένα άρθρο αντιπροσωπευτικό της προσέγγισης Μηλιού για το ζήτημα των κοινωνικών τάξεων στη μαρξιστική θεωρία, βλ. Γ. Μηλιός - Γ. Οικονομάκης, Εργατική τάξη και μεσαίες τάξεις: Ταξική θέση και ταξική τοποθέτηση (Μια κριτική προσέγγιση στη θεωρία των κοινωνικών τάξεων του Νίκου Πουλαντζά), Θέσεις 99/2007.