Περί φύσεως απολογισμός

Ζήσης Παπαζαχαρίου, «Οβίδα», 2019, σίδερο, έμβρυο, γυαλί, οινόπνευμα

Του ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΝΟΥΤΣΟΥ* 

Με αφορμή την επέτειο των διακοσίων χρόνων από τη γέννηση του Friedrich Engels δίδεται μια ακόμη ευκαιρία για την αναψηλάφηση των απόψεών του, του ίδιου ή μαζί με τον Marx, για το φυσικό περιβάλλον. Μια τέτοια αποθησαύριση (βλ. το βιβλίο μου: Ο Marx στον καθρέφτη, Αθήνα, «Παπαζήσης» 2014, passim) θα μπορούσε τουλάχιστον να σταθεί στα εξής σημεία: 

Η αιτιότητα πώς διακρίνεται στη φύση και αντίστοιχα στην κοινωνία; Η «Kausalität» στον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου (1867:373,403-407,511,514,534,535,537,669,791) αφορά τον τρόπο αναπαραγωγής της εργασίας σε «κοινωνική», ειδικότερα σε «technische αναγκαιότητα» και επομένως σε «Naturgesetz της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής». Χωρίς να ξεχνούμε ότι η κοινωνία, «οποιαδήποτε μορφή» κι αν έχει λάβει, αποτελεί το «παράγωγο της αμοιβαίας δράσης των ανθρώπων» (28.12.1846:452). 

Οι «φυσικοί νόμοι δεν είναι δυνατόν να καταργηθούν»; Πρόσθετα, γράφοντας στον Kugelmann (11.7.1868:553), ότι εκείνο που «μπορεί ν’ αλλάξει στις μεταβαλλόμενες ιστορικές συνθήκες είναι η μορφή, με την οποία λειτουργούν οι νόμοι αυτοί». 

Ποιος προσδιορίζεται ως ιστορικός χαρακτήρας των «φυσικών νόμων»; Ό,τι έχω ήδη υποδείξει ο Friedrich, βιβλιοκρίνοντας τον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου, το συνοψίζει ως «μετατροπή» της «φυσικής επιστήμης» σε μια «ιστορική επιστήμη» (16.11.1867:217). 

Περί φύσεως απολογισμός; Μελέτησα τη διαδικασία εμφάνισης και εμπέδωσης του καπιταλισμού στη Δυτική Ευρώπη και υπογράμμισα, ως δομικό γνώρισμα αυτής της διαδικασίας, την προϊούσα καταστροφή της φύσης. Με την ίδια αφετηρία ο Fred προειδοποιούσε να «μην κολακευόμαστε πάρα πολύ για τις ανθρώπινες νίκες μας πάνω στη φύση» (1886: 452). Παρά τις επισημάνσεις αυτές, στη σκέψη μας καταγράφονται ως αυτονόητα θετικά τα εξής: α) Ο άνθρωπος ανέπτυξε την πνευματική του οντότητα, μόνο στο βαθμό που έμαθε να αλλάζει τη φύση∙ β) η εργασία, μετά την εγκατάλειψη του οράματος για την πλήρη κατάργησή της, ορίζεται ως «γενική συνθήκη» της επικοινωνίας με τη φύση, ως «αιώνια φυσική συνθήκη» της ανθρώπινης ζωής, και επομένως «κάτι εξίσου κοινό για όλες τις μορφές της κοινωνίας» (1867: 198, 57)∙ γ) τα μέσα της εργασίας αποτελούν το «βαθμόμετρο» («Gradmesser») της προόδου των κοινωνιών (1867: 195)∙ δ) η ανάπτυξη του καπιταλισμού δεν μπορεί παρά να θεωρηθεί ως sine qua non προϋπόθεση για την εγκαθίδρυση του σοσιαλισμού∙ ε) σε ένα πρόγραμμα σοσιαλιστικού κόμματος επιβάλλεται να αποσαφηνισθεί ότι η εργασία γίνεται «πηγή αξιών χρήσης», εφόσον ο «άνθρωπος, από την αρχή, αντιμετωπίζει τη φύση, που συνιστά την πρωταρχική πηγή όλων των αντικειμένων και των εργαλείων της εργασίας, ως ιδιοκτήτης, μόνο όταν τη μεταχειρίζεται σαν να του ανήκει» (1875: 15)∙ στ) απ’ αυτήν τη στάση δεν απαλλάσσεται και η προοπτική της «ανώτερης φάσης της κομμουνιστικής κοινωνίας», όταν δηλαδή θα έχουν επίσης εξελιχθεί οι παραγωγικές δυνάμεις και «όλες οι πηγές του κοινωνικού πλούτου θ’ αναβλύζουν με αφθονία» (1875: 21). 

Η παραγωγή πώς επιδρά «πάνω στη φύση»; Ως δραστηριότητα των ανθρώπων προϋποθέτει πως οι «μεν» δρουν «πάνω στους δε». Δηλαδή, παράγουν «μόνον εφόσον συνεργάζονται μ’ ένα καθορισμένο τρόπο και ανταλλάσσουν τις δραστηριότητες μεταξύ τους». Πρόκειται για «καθορισμένους δεσμούς και σχέσεις», έτσι ώστε η «δράση τους πάνω στη φύση» ή η παραγωγή να εκτυλίσσεται «μόνον εντός του πλαισίου αυτών των δεσμών και των κοινωνικών σχέσεων» (1849:414 – 417). 

Απαξίωσες το γεωγραφικό «παράγοντα»; Δεν νομίζω. Το έναυσμα το έδωσε ο Friedrich (1844:551) ώσπου να φτάσω - με αρκετούς ενδιάμεσους κοινούς σταθμούς (1845/6:21) -στον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου (1867:535 – 538), όπου καταδεικνύεται πώς οι «φυσικές συνθήκες» των παραγωγικών δυνάμεων της εργασίας καθίστανται «παραγωγικές δυνάμεις του κεφαλαίου», με ειδική αναφορά στον ρόλο του κλίματος. Στο θέμα μάλιστα αυτό προσφεύγω στον Διόδωρο τον Σικελιώτη. 

Υπάρχουν γεωγραφικοί περιορισμοί της «ισότητας»; Πρόκειται για μια περικοπή που δεν πρέπει να απομονωθεί, από το υπόλοιπο κείμενο στο οποίο περιλαμβάνεται. Ειδικότερα, με αναφορά στο «τροπικό κλίμα» (1867:536) ή, ευρύτερα, σε ό,τι συνιστά το «γεωγραφικό θεμέλιο» ενός κοινωνικού σχηματισμού (Engels 25.1.1894:205). 

Ο χώρος και ο χρόνος πώς συνυπάρχουν; Με την «παρουσία» αυτής της δυάδας ο Fred καταγίνηκε περισσότερο ως «μορφή ύπαρξης της ύλης» και ως «θεμελιώδη μορφή του Είναι». (1878:46, 48/49). 

Πώς ακριβώς προσδιορίζεται η «σύγχρονη κοινωνία»; Η «αστική περίοδος της ιστορίας» - κάποτε, δεν το κρύβω, αφεθήκαμε σε μια πρόχειρη προσφυγή σε «αιώνες» (βλ. Engels - Marx 1848: 467, 465) – ή η «αστική εποχή» απαιτούσαν πράγματι μια ακριβέστερη ιστοριογραφική αντιμετώπιση. Πριν ολοκληρώσω την έρευνά μου που με οδήγησε στον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου μπορούσα να γράφω, μάλιστα σε αμερικανική εφημερίδα, για την «υλική βάση του νέου κόσμου» ή για το «νέο κόσμο» της «αστικής εποχής», η οποία έχει κιόλας συγκροτηθεί με τον «ίδιο τρόπο που γεωλογικές επαναστάσεις έχουν δημιουργήσει την επιφάνεια της γης» (8.8.1853:226). Δηλαδή, ακολουθεί η διεξοδική εξέταση των όρων ανάδυσης της «πρωταρχικής συσσώρευσης του κεφαλαίου» στην Ευρώπη. Ένα ερμηνευτικό εγχείρημα για το οποίο εξακολουθώ να καμαρώνω, ακόμη και όταν επιχειρούν να με «στριμώξουν» για τη συχνή προσφυγή στις «αντιφάσεις» του κεφαλαιοκρατικού κοινωνικού σχηματισμού ή για την αναγωγή σε «γενικούς κοινωνικούς νόμους», έτσι που να καλύπτουν την αντικατάσταση του «μερικού ατόμου» από το «ολόπλευρα αναπτυγμένο άτομο». Πάντως, με δυο λόγια η πρόθεσή μου ήταν «ν’ αποκαλύψω» τον «οικονομικό νόμο κίνησης» («das ökonomische Bewegungsgesetz») της «μοντέρνας κοινωνίας» (1867:510 - 512, 15/16). 

Οι «φυσικές ανάγκες» για τη «συντήρηση του εργαζόμενου ατόμου», σε μια «φυσιολογική κατάσταση», από τι εξαρτώνται; Αν στις ανάγκες αυτές περιλάβουμε την τροφή, τον ιματισμό, τη θέρμανση, τη στέγαση, η διαφορά τους εμφανίζεται «ανάλογα με τις κλιματικές και άλλες φυσικές συνθήκες της χώρας του». Επιπλέον, η «έκταση και ποικιλία» των ονομαζόμενων «απαραίτητων αναγκών» αποτελεί «απόρροια της ιστορικής εξέλιξης». Για τούτο «εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τη στάθμη του πολιτισμού μιας χώρας» (1867:535). 

Η «φυσική ανάγκη επιβίωσης»; Αφορά το στόχο της «παραγωγικής ζωής του ανθρώπου». Έτσι η «Ζωή εμφανίζεται μόνο ως ένα μέσο» (Απρ. – Αύγ. 1844:577 – 579); 

Ποιοι νομιμοποιούν τον καπιταλισμό ως «φύση»; Όσοι επωφελούνται από την αντίληψη της «ισοβιότητάς» του που απωθεί κάθε σκέψη μετάβασης σε άλλον «κοινωνικό σχηματισμό» ο οποίος να τον «υπερβαίνει», όταν οι «Expropriateurs werden expropriiert» (1867:791). 

Τι αποτρέπει τη «Naturidolatrie»; Είχα την αίσθηση του νεολογισμού, όταν έγραφα για την αναγωγή της φύσης σε «καθαρό πράγμα χρησιμότητας» ή σε «καθαρό αντικείμενο για τον άνθρωπο» (1857/8:312/313). Όσο για τη «συνολική ιστορία», γιατί να μην είναι «απλώς μια συνεχής ανατροπή (Umwandlung) της ανθρώπινης φύσης» (1847:160); Η φύση νοείται ως «παραγωγική δύναμη»; Ως «Produktivkraft», αν περιορισθώ στον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου (1867:407 – 409, 633/634, 537), ορίζεται η «φυσική δύναμη» («Natur – kraft») της «κοινωνικής εργασίας».