Ο Κάφκα στην Αίγυπτο

Κωνσταντίνος Μαλέας, Τρεις Αιγύπτιες, 1910- 1911, λάδι σε χαρτόνι, 31 x 41,2 εκ.  

ΤΗΣ ΜΑΓΙΑΣ ΣΤΑΓΚΑΛΗ

IBRAHIM SONALLAH, Η Επιτροπή, μετάφραση Πέρσα Κουμούτση, εκδόσεις ΑΩ, σελ. 142

Κάποιος πρέπει να είχε συκοφαντήσει τον Τζόζεφ Κ., γιατί ένα πρωί, χωρίς να έχει κάνει τίποτα απολύτως, συνελήφθη.

Φ. Κάφκα, Η Δίκη

Ο Ibrahim Sonallah σημαντικός Αιγύπτιος συγγραφέας, γεννημένος στο Κάιρο το 1937, θεωρείται ο κύριος εκφραστής του μοντερνισμού στην αραβική λογοτεχνία. Γνωστός για τις αριστερές του θέσεις, και ενώ εργάζεται ως δημοσιογράφος, φυλακίζεται το 1959 και υφίσταται βασανιστήρια από το καθεστώς του Νάσερ. Αποφυλακίζεται με την γενική αμνηστία του 1964. Το έργο του έχει πολιτικό υπόβαθρο και διακρίνεται για το μαύρο χιούμορ  και το “στεγνό” δημοσιογραφικό ύφος του. Ο ίδιος έχει χαρακτηρισθεί ως η αιγυπτιακή φωνή που η θέση της βρίσκεται μεταξύ του Jonathan Swift και του Manuel Puig  (συγγραφέας-το φιλί της γυναίκας αράχνης). Στην Ελλάδα εκδίδεται για πρώτη φορά βιβλίο του Sonallah,  στην ωραία μετάφραση της Πέρσας Κουμούτση.

Στο ανά χείρας βιβλίο ο ανώνυμος ήρωας, παρουσιάζεται κατόπιν κλήτευσης  μπροστά στην Επιτροπή -έναν σκιώδη φορέα απεριόριστης εξουσίας-  με την αισιοδοξία ότι μπορεί να ελέγξει προς όφελος του την έκβαση της συνάντησης του με τα μέλη της. Αξίζει να σταθούμε στο οξύμωρο της υποχρεωτικής, “οικειοθελούς” παρουσίασης του κεντρικού χαρακτήρα στην Επιτροπή: «( …)σχετικά με την σημερινή μου παρουσία εδώ. Δεν την επιδίωξα εγώ, με ειδοποίησαν με επιστολή ότι πρέπει να εμφανιστώ ενώπιον της Επιτροπής, όπως επίσης, ότι θα μου ήταν αδύνατον να την αποφύγω. Γι’ αυτό και ήλθα» (σελ. 14).

Στη συνέχεια όμως, και σε συμφωνία με τη θέση της Επιτροπής, θα υιοθετήσει τη άποψη της οικειοθελούς παρουσίασης:  «Η επιλογή μου να παρουσιαστώ ενώπιον της Επιτροπής και η επιθυμία μου να βρω μια καλή ευκαιρία να εξελιχθώ(…)»  (σελ. 60).

Οι αντιφατικές μαρτυρίες του ήρωα σχετικά με την εμφάνιση του ενώπιον της Επιτροπής, ενισχύουν την αίσθηση του Παράλογου που διατρέχει το κείμενο, όχι μόνο ως μια συνθήκη που υφίσταται ο ήρωας, αλλά ως μια δομή που παράγει υποκείμενα, τα οποία καθώς εσωτερικεύουν και αναπαράγουν το κυρίαρχο αφήγημα,  εγκλωβίζονται αναπόδραστα σε αυτό.

Ο ήρωας σύντομα θα βρεθεί παγιδευμένος. Η Επιτροπή  ελέγχει την καθημερινότητα του, και ο ίδιος προσπαθώντας μάταια να αποδείξει την αξία του και να κερδίσει την εκτίμηση της στερείται την εσωτερική του ελευθερία. Μετά την πρώτη, εξευτελιστική συνάντηση με τα μέλη της Επιτροπής, του ανατίθεται μια έρευνα, στην οποία αφοσιώνεται και επιδίδεται με νοσηρή προσήλωση στη συγκέντρωση των στοιχείων που χρειάζονται, υπερβαίνοντας τις απαιτήσεις της διεκπεραίωσης της.

Με αυτόν τον τρόπο ο Sonallah θίγει αφενός την πολύπλοκη, αμφίθυμη σχέση που αναπτύσσεται  με τις δομές εξουσίας και αφετέρου, ενώ ο ήρωας του συγκεντρώνει πυρετωδώς  στοιχεία επί στοιχείων για να καταπλήξει την Επιτροπή, ο συγγραφέας ασκεί κριτική στην πολιτική διαφθορά και εξηγεί σε ψυχρό τόνο δημοσιογραφικής έρευνας τον τρόπο που λειτουργεί η διαπλοκή μεταξύ κυβερνητικού μηχανισμού και οικονομικών παραγόντων.

Ευρηματικό στοιχείο στη δυστοπία του Sonallah είναι ο ακαθόριστος αριθμός των ατόμων που απαρτίζουν την Επιτροπή. Στις συναντήσεις που έχει ο κεντρικός χαρακτήρας του βιβλίου μαζί της, διαπιστώνει κάθε φορά ότι του διαφεύγει ο αριθμός των μελών της. Η Επιτροπή δεν έχει σαφή όρια ή μάλλον δεν έχει όρια. Λειτουργεί ως σύμβολο του κρατικού αυταρχισμού, αλλά κυρίως ως σύμβολο στο οποίο αποκρυσταλλώνεται η διάχυτη στον κοινωνικό ιστό εξουσία, η οποία δεν περιορίζεται σε ένα πεδίο και δεν αποτελεί μετρήσιμο μέγεθος.

Το κείμενο του Sonallah μπορεί να θεωρηθεί μια σπουδή στην εκμηδένιση. Ο ήρωας  χάνει κάθε δικαίωμα αυτοδιάθεσης και συντρίβεται από τον απροσπέλαστο ανορθολογισμό μέσω του οποίου η εξουσία διαφυλάσσει τον εαυτό  της.

Ως συμβολισμό της έλλειψης αυτεξούσιου, ο συγγραφέας επινοεί μια κατάσταση παρανοϊκά ασφυκτικής επιτήρησης. Η Επιτροπή εισβάλει στο σπίτι του ήρωα και αφήνει εκεί έναν τοποτηρητή-δεσμοφύλακα, ο οποίος καταστρατηγεί κάθε αυτονόητο δικαίωμα ιδιωτικότητας, καθιστά τις έννοιες ιδιωτικός βίος και αξιοπρέπεια κενές περιεχομένου και απειλεί τη ζωή του έντρομου “οικοδεσπότη” του.

Ο φόνος του δεσμοφύλακα ως μοιραία πράξη αυτοπροστασίας και απεγνωσμένη διακήρυξη ελευθερίας, οδηγεί στην καταδίκη του ήρωα από την Επιτροπή, να …φάει τον εαυτό του. Με την καταδίκη του υποχρεώνεται  συμβολικά στην κατάργηση  όλων εκείνων των  ιδιαίτερων χαρακτηριστικών, που η επικινδυνότητα τους έγκειται στο γεγονός ότι του προσδίδουν προσωπική ταυτότητα.

Στο ζοφερό τοπίο του Sonallah, πίσω από τις ψευδαισθήσεις ελευθερίας, η μόνη δυνατότητα ειρηνικής συνύπαρξης με την εξουσία όταν στρέφει το παράλογο βλέμμα της επάνω σου, είναι αθόρυβα να καταπιείς τον εαυτό σου…