Το συναίσθημα στη δημόσια σφαίρα: Μια διανοητική πρόκληση

Γιώργος Λάππας, Mappemonde, γκαλερί Citronne, Αθήνα

ΤΟΥ ΘΕΟΔΟΣΗ ΓΚΕΛΤΗ

ΕΙΡΗΝΗ ΑΒΡΑΜΟΠΟΥΛΟΥ (επιμ.), Το συν-αίσθημα στο πολιτικό: Υποκειμενικότητες, εξουσίες και ανισότητες στο σύγχρονο κόσμο, μτφρ. Ουρανία Τσιάκαλου, Νήσος 2017, σελ. 364

Ο συλλογικός αυτός τόμος είναι μια πολύτιμη συνεισφορά στη μελέτη του «affect» (επιλέχτηκε να αποδοθεί ως συν-αίσθημα) ως αναλυτική κατηγορία στις κοινωνικές επιστήμες. Απαντά στο αυξανόμενο ενδιαφέρον για τα δημόσια συναισθήματα (public feelings) και τα αρχεία τους. Ενώ η αξία ανάγνωσης και επανεξέτασης του πολιτικού υπό το φως του affect ξεκινά τουλάχιστον το 1979, όταν οι Pellegrini και Puar διαπιστώνουν τον παραγκωνισμό του, η ελληνόφωνη βιβλιογραφία γύρω από αυτό το θέμα είναι ισχνή. Όπως δηλώνει και ο τίτλος του βιβλίου, η μελέτη του συν-αισθήματος φιλοδοξεί να μελετήσει τη λειτουργία της εξουσίας και των ανισοτήτων στο σύγχρονο περιβάλλον και να θέσει ερωτήματα για την ανθρωπολογική έρευνα. Η τελευταία, άλλωστε, ήδη από το 1980, μέσω της «στροφής στο συναίσθημα», άσκησε κριτική στις παραδοχές του γνωστικισμού. Πρόκειται για ένα πόνημα που εξετάζει το συν-αίσθημα στις διασταυρώσεις του με τις υποκειμενικότητες και τη δημόσια σφαίρα.

Στην εισαγωγή του τόμου η Ειρήνη Αβραμοπούλου αντιλαμβάνεται τη δυσκολία του εγχειρήματος να αφηγηματοποιηθεί το συν-αίσθημα, το οποίο «ορίζεται μέσα από την πολλαπλότητα και τη διαφυγή». Δυσκολία που μοιράζονται και διαπραγματεύονται και άλλοι ανθρωπολόγοι και ιστορικοί, όπως ο Γιαννακόπουλος («Suspicious Bodies: Erotic desire and Self beyond language», στο C. Canakis, V. Kantsa, K. Yannakopoulos, Language and sexuality, Cambridge Scholars Publishing, Κέμπριτζ 2010, σ. 171-188), που προτείνει την αξιοποίηση της ψυχανάλυσης στη μελέτη της επιθυμίας και της σεξουαλικότητας. Πρόκειται για μια προτροπή που απηχεί τη στόχευση και στα μη λεκτικά αναπαραστάσιμα και ασυνείδητα συναισθήματα, που συντελέστηκε με την επιστημολογική στροφή που σήμανε η προαναφερθείσα στροφή στο συναίσθημα (Athanasiou Α., Hantzaroula P., Yannakopoulos K., «Towards a New Epistemology: The “Affective Turn”», Historein 8, 2008, σ. 5-16).

Στο άρθρο της η Ντάβε προτείνει ότι «η εστίαση στο συν-αίσθημα επιτρέπει την ανάλυση της σεξουαλικότητας και του πολιτικού ως πεδίων δυνατότητας» και δείχνει «πως περιορίζονται, διευρύνονται και ενεργοποιούνται αυτά τα πεδία με διάφορους τρόπους κατά τον μετασχηματισμό του συν-αισθήματος σε κάτι αναπαραστάσιμο». Διερευνά τη δυναμική που διανοίχτηκε κατά την ανύψωση του πλακάτ «Ινδή και λεσβία» σε δημόσια διαμαρτυρία το 1998, η οποία δημιουργεί μια ασυμμετρία, εγκαθιστά μια δυνατότητα, μια συν-αισθηματική ένταση που πηγάζει από αυτή τη γλωσσική και κοινωνική αποσταθεροποίηση. Αυτό το πλακάτ δίνει μια εξαιρετική ευκαιρία στη συγγραφέα να κάνει μια επιστημολογική, σημειολογική και ανθρωπολογική παρέμβαση.

Στο τελευταίο κεφάλαιο ο Μουνιόζ εξετάζει το πώς οργανώνεται το καταθλιπτικό συν-αίσθημα μέσα από τη φυλή και το φύλο, εξετάζοντας τις παραμέτρους αυτές στην επιτελεστική τους διάσταση. Η μελαμψότητα, ως μια «μεταθέσιμη προσήλωση», δηλαδή ως μια συλλογική χαρτογράφηση του εαυτού και του άλλου, σχετίζεται με το «νιώθεις πεσμένος». Αντλώντας από την Κλάιν και την Σπίλερς, βλέπει την κατάθλιψη ως θέση, ως μια ηθική θέση και για τον συγγραφέα «το να νιώθεις μελαμψός, το να νιώθεις πεσμένος, συνιστά για το μειονοτικό υποκείμενο μια ηθική θέση στο πλαίσιο του κοινωνικού».

Τα συναισθήματα αναγιγνώσκονται στην επιτελεστική τους διάσταση, στο πώς συντονίζουν κάποια υποκείμενα με/ενάντια σε άλλα. Για τη Σάρα Άμεντ, άρθρο της οποίας φιλοξενεί ο συλλογικός αυτός τόμος, τα συναισθήματα δεν είναι ούτε ιδιωτικά, ούτε πρωτογενώς εσωτερικά, αλλά αυτό που κάνουν είναι «να δένουν και να δεσμεύουν τα σώματα μεταξύ τους, διαμεσολαβούν τη σχέση ανάμεσα στο κοινωνικό, στο ατομικό και στο συλλογικό και χωρίς να εγκαθίστανται κάπου, δημιουργούν ταυτόχρονα επιφάνειες και θέτουν όρια». H Ahmed, όπως και οι Judith Butler, Heather Love, Ann Cvetkovich, βλέπουν τα συναισθήματα σαν κοινές και κοινόχρηστες εμπειρίες, παρά σαν προσωπικές και ιδιωτικές αισθήσεις, σύμφωνα με τα λόγια της Elisabeth Stephens (H. Bauer, The Hirschfeld archives: violence, death, and modern queer culture, Temple University Press, Φιλαδέλφεια 2017). Η Αβραμοπούλου επιλέγει να κλείσει την εισαγωγή της στον τόμο επαναφέροντας το ερώτημα για το «τι κάνει το συναίσθημα και για το τι είναι ικανό», ερώτηση ενδεικτική των ασκήσεων φαντασίας που μας καλεί να λύσουμε το βιβλίο. Διανοητική πρόκληση που πρέπει να γίνει δεκτή από κάθε στοχαστή του πολιτικού.

Ο Θεοδόσης Γκελτής είναι υποψήφιος διδάκτορας Ιστορίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου