11/2/18

Ο Νικόλαος Μαυροκορδάτος και η Διαμάχη των Αρχαίων και των Νεωτέρων

 ΤΟΥ ΖΑΚ ΜΠΟΥΣΑΡ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΑΥΡΟΚΟΡΔΑΤΟΣ, Φιλοθέου πάρεργα, πρώτη έκδοση στα Νέα ελληνικά, μτφρ. Διονύσης Χατζόπουλος, για την παράσταση του Φεστιβάλ Θεατρικό Αναλόγιο,  σε δραματουργική επεξεργασία - διαδασκαλία Σίσσυς Παθανανασίου και Σπύρου Βραχωρίτη, Αθήνα 2017

 Μνήμη Αικατερίνης Κουμαριανού  
Όταν τα Φιλοθέου Πάρεργα βλέπουν το φως της δημοσιότητας στα 1800 ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός έχει ήδη φτάσει στην ακμή του[1]. Ο επιμελητής της έκδοσης Γρηγόριος Κωνσταντάς έχει δημοσιεύσει μαζί με τον Δανιήλ Φιλιππίδη τη Νεωτερική Γεωγραφία (1791)[2]· ο Καταρτζής έχει γράψει τα δοκίμιά του· ο Μοισιόδακας έχει εκδώσει είκοσι χρόνια πριν την Απολογία του και ο Αλέξανδρος Υψηλάντης το Συνταγμάτιον Νομικόν· ο Ρήγας Βελεστινλής έχει τυπώσει τα επαναστατικά του φυλλάδια και τη Χάρτα του· ο Κοραής που κυκλοφορεί τότε το Άσμα πολεμιστήριον μεταφράζει τον Beccaria· ο Ψαλίδας λίγα χρόνια πριν είχε εξαπολύσει τα Καλοκινήματά του εναντίον του Βούλγαρη.
Στον πρόλογό του ο Κωνσταντάς εξαίρει τη σημασία και την επικαιρότητα των Φιλοθέου Παρέργων, παρόλο που «ἱστορία τίς ἐστι πεπλασμένη μὲν καὶ μυθώδης, οὐκ ἐλάσσω δ᾽ἀληθοῦς καὶ ὑφεστώσης τὴν ὄνησιν παρεχομένη». Το κείμενο παραμένει επίκαιρο: παρουσιάζει μια πολιτική και πολιτισμική πραγματικότητα που ισχύει ακόμα και εκθέτει γεγονότα «χρήσιμα καὶ ἀναγκαῖα ἡμῖν γε τοῖς τὸ βάρβαρον τῆς Εὐρώπης οἰκοῦσι μέρος»[3].
Η σελίδα τίτλου των Φιλοθέου Παρέργων δεν πληροφορεί τον αναγνώστη για την πατρότητα του έργου. Επιθυμώντας να προσδιορίσει την ταυτότητα του συγγραφέα, ο Κωνσταντάς συμβουλεύτηκε στο Βουκουρέστι κάποιους εμπειρογνώμονες που του επιβεβαίωσαν ότι πρόκειται πράγματι για τον γιο του Εξαπορρήτων τον ηγεμόνα Νικόλαο Μαυροκορδάτο, που συνέταξε και το Περί Καθηκόντων[4].

Εάν σύμφωνα με τον χρόνο έκδοσης το πόνημα του Νικόλαου μοιάζει να ανήκει στο Διαφωτισμό, ο χρόνος συγγραφής[5] μας πείθει πως πρέπει να το κατατάξουμε σε προηγούμενη εποχή, αφού o Μαυροκορδάτος συνέταξε το κείμενό του μετά την απαγωγή του τον Νοέμβριο του 1716, όντας όμηρος στην Τρανσυλβανία. Μπορούμε εύλογα να πιστέψουμε ότι άρχισε να το γράφει στα 1717, δηλαδή πριν από ακριβώς τριακόσια χρόνια.
Ο Κωνσταντάς διευκρινίζει ακριβέστερα στον πρόλογό του ποια ήταν η συμβολή του Νικόλαου : έπαιξε σημαντικό ρόλο στη Δημοκρατία των Γραμμάτων,  παίρνοντας θέση και στην περίφημη Διαμάχη των Αρχαίων και των Νεωτέρων που μαινόταν τότε στη Δυτική Ευρώπη· όπως γράφει χαρακτηριστικά ο πρώτος επιμελητής και εκδότης του έργου : «βίβλους καὶ βίους σοφῶν ἀνδρῶν ἀρχαίων τε καὶ νεωτέρων ἀνακρίνει»[6].
Τα Φιλοθέου Πάρεργα αποτελούν την κυριότερη πηγή για το θέμα μας. Άλλα χρήσιμα τεκμήρια απορρέουν επίσης από την αλληλογραφία του ηγεμόνα με τον πολυγράφο του Άμστερνταμ Jean Le Clerc[7]. Σε ένα γράμμα του 1723 ένας γραμματέας του Νικόλαου Stephanus Bergler σημειώνει: «Pour la connoissance des livres S. A. parcourt tous les journaux, mais vos Bibliotheques avec plus d'application»[8]. Ο Le Clerc υπήρξε ένας «εκδότη[ς] του περίφημου περιοδικού του πρώιμου Διαφωτισμού Nouvelles de la République des Lettres»[9]. Το περιοδικό αυτό ιδρύθηκε από τον Pierre Bayle στα 1684. Ο χαλκέντερος Le Clerc ίδρυσε και εξέδωσε ο ίδιος τρια περιοδικά : την Bibliothèque universelle et historique, σε 26 τόμους, 1686 με 1693· την Bibliothèque choisie, σε 28 τόμους, 1703 με 1713· την Bibliothèque ancienne et moderne, σε 29 τόμους, 1714 με 1727[10]. Όλα τα περιοδικά αυτά δημοσιεύονταν στα γαλλικά στο Άμστερνταμ. Είχε δίκιο ο Jonathan Israel όταν επέστησε την προσοχή των ερευνητών στην εξέχουσα θέση της Ολλανδικής Δημοκρατίας για την ευρωπαϊκή διακίνηση ιδεών και βιβλίων κατά τον Πρώιμο Διαφωτισμό[11].
Άλλη σημαντική πηγή πληροφοριών για την ανάμειξη του Νικόλαου στη Διαμάχη είναι το πρόχειρο μιας επιστολής του γιου του Σκαρλάτου, το οποίο δημοσίευσε η Cornelia Papacostea-Danielopolu: μας παρέχει πολύτιμες μαρτυρίες σχετικά με τα βιβλία που διαβάζονταν γύρω στα 1720 στον κύκλο των Μαυροκορδάτων[12]. Ο νεαρός Σκαρλάτος όταν θέλει να ενημερωθεί για ένα βιβλίο εκμυστηρεύεται στον αντεπιστολέα του ότι συμβουλεύεται τα περιοδικά Journal des sçavans και Nouvelles de la République des Lettres και διαβάζοντας τις βιβλιοκρισίες και περιλήψεις σχηματίζει μια δική του γνώμη.
Ο Γάλλος ιστορικός Marc Fumaroli έχει διερευνήσει εξονυχιστικά τo ζήτημα της γαλλικής Διαμάχης: ανιχνεύοντας την προϊστορία του φαινομένου, βρίσκει τα πρώτα προανακρούσματα στην πραγματεία του Trajano Boccalini, Ragguagli di Parnasso (1612) και το πόνημα Comentarii sopra Cornelio Tacito (1677)[13]. Ο Ιταλός λόγιος επικροτεί το ελεύθερο πνεύμα και τη διαύγεια των Αρχαίων, αλλά παραμένει αποφασιστικά μοντέρνος. Στο γράμμα του ο Σκαρλάτος γράφει : «Ο Μποκαλίνης φαίνεται πῶς νὰ ήτον ένας νους πολλά υψηλός και εις τα πολιτικά και εις είδησιν των βιβλίων, νοήματα πολλά υψηλά περιέχονται και εις τα ρακβάλιά του και εις τας εξηγήσεις οποῦ κάμνει εις τον Τάτζιτον»[14].
Ο Νικόλαος ως προσεκτικός αναγνώστης πολιτικών έργων κατακρίνει στα Φιλοθέου Πάρεργα τον «μοντέρνο» Μακιαβέλι που υπέδειξε καινούριους τρόπους παραπλάνησης του λαού επιπλέον από αυτούς που ανέφερε ο Αριστοτέλης[15]. Ο Νικόλαος προτιμούσε τον Πλάτωνα, όπως ξέρουμε, γι’ αυτό και δια στόματος του Ιταλού περιηγητή πλέκει το εγκώμιο των δύο νεοπλατωνιστών της Αναγέννησης Marsilio Ficino και Pico della Mirandola, ως νεώτερων υποστηρικτών του αρχαίου φιλοσόφου[16].
Ο Fumaroli εκτιμώντας τη συμμετοχή των Άγγλων στη Διαμάχη παρατηρεί ότι στα 1623 δημοσιεύεται στο Παρίσι η λατινική μετάφραση του Of the Advancement of Learning του Francis Bacon όπου αποδεικνύεται περίτρανα η ανωτερότητα της νεώτερης επιστήμης. Το επιβεβαιώνει η Reesing: « ένα βιβλίο που δημοσιεύεται στα αγγλικά μεταφράζεται στα λατινικά για να γίνει προσιτό στους ξένους λογίους· [...] μόνο οι γαλλικές μεταφράσεις απευθύνονται σε όλους τους πολίτες της ευρύτερης Δημοκρατίας των Γραμμάτων»[17]. Λίγο αργότερα ο περιηγητής Alexander Drummond θα γράψει για κάποιον: «αν και δεν ξέρει καθόλου αγγλικά, εν τούτοις έχει διαβάσει προσεκτικά όλους τους Άγγλους φιλοσόφους που έχουν μεταφραστεί ιταλικά, λατινικά και γαλλικά»[18]. Η άποψη αυτή ισχύει για τον Νικόλαο που, χωρίς να ξέρει αγγλικά, αναφέρει με θαυμασμό τους Άγγλους Hobbes και Francis Bacon. Ο Νικόλαος άρχισε νωρίς να μελετάει τον Bacon, πριν ακόμα να διοριστεί στη Μολδαβία· αντέγραφε παραγράφους του Bacon στα λατινικά και τις σχολίαζε στα ελληνικά[19]. Δεν παύει να επαινεί του τελευταίου «τὴν ἀγχίνοιαν, τὴν εὕρεσιν, τὴν φρόνησιν, τὸ βάθος, τὴν κρίσιν, τὴν μεγαλόνοιαν, τὴν πολυμάθειαν, κλπ.»[20]. Ο Βακῶνος, όπως τον αποκαλεί, εμφανίζεται ως υπέρμαχος της νέας επιστήμης, αφού εράνισε «τῶν Πάλαι καὶ τῶν Νεωτέρων ... τὰ ἄνθη». Όσο για τον Hobbes, ο Νικόλαος παραπέμπει στα πονήματά του όπου μιλάει για την αθανασία της ψυχής μεγάλων ανδρών[21]. γραμματέας του Antoine Épis γράφει στον Le Clerc : « Mon Prince fait une grand'estime de tous les savans d'Angleterre »[22].
Στη βιβλιοθήκη του ο Νικόλαος είχε πιθανώς στα λατινικά το έργο του Newton Philosophiae naturalis principia mathematica, Άμστερνταμ, 1714, και στα γαλλικά το έργο του Locke Traité de l'origine du Gouvernement Civil, Άμστερνταμ, 1691[23]. Αλλά ήδη από το 1688 ο Le Clerc είχε δημοσιεύσει σε ένα περιοδικό του ένα μεγάλο απόσπασμα από το « Essai philosophique concernant l'entendement », δύο χρόνια πριν από την αγγλική έκδοση[24].
Η πιο διάσημη φιλολογική διένεξη ανάμεσα στους Άγγλους λογίους της εποχής αφορά τις επιστολές του Φαλάριδος: πρώτα ο William Temple δημοσιεύει το δοκίμιο Essay upon Ancient and Modern Learning, όπου διατύπωσε την εξής γνώμη : «νομίζω ότι οι επιστολές του Φάλαρι έχουν περισσότερη ευγένεια, περισσότερο πνεύμα, μεγαλύτερη δύναμη εξυπνάδας και ευφυΐας από όσες έχω δει στα αρχαία ή στα νεώτερα χρόνια»[25]. Ο δεινός φιλόλογος Richard Bentley ανασκεύασε τους ισχυρισμούς του Temple και της παρέας του, πρώτα σε παράρτημα του πονήματος του William Wotton, Reflections upon Ancient and Modern Learning (1697) και ύστερα στη δική του πραγματεία Dissertation upon the Epistles of Phalaris (1697· δεύτερη έκδοση 1699): σε εμπεριστατωμένη διατριβή που απαριθμεί κάπου 670 σελίδες αποδεικνύει πειστικά την πλαστογραφία των επιστολών, οι οποίες συντάχτηκαν αιώνες μετά το θάνατο του τυράννου του Ακράγαντα, και μάλιστα στη «νέα αττική» διάλεκτο. Η υποδειγματική πραγματεία του Bentley σχολιάστηκε λεπτομερώς στα περισσότερα γαλλόφωνα περιοδικά της εποχής[26]. Ο Rudolf Pfeiffer συμπεραίνει λέγοντας ότι « Η πραγματεία του Bentley για τις επιστολές του Φάλαρι είναι το πιο εκπληκτικό προϊόν της "Querelle des anciens et modernes[27].
Ο Νικόλαος Μαυροκορδάτος θα συνέλαβε την υπόθεση των επιστολών του Φάλαρι σαν μια ελκυστική πρόκληση, προκειμένου να δείξει τη αρχαιογνωσία και την ελληνομάθειά του. Τα συμπεράσματα του Bentley τον παρακίνησαν να συντάξει με τη σειρά του επιστολές ως ρητορικά γυμνάσματα «in lingua græca literali» που τη χειριζόταν με δεξιοτεχνία. Αλλά πέρα από το γλαφυρό και αρχαιοπρεπές ύφος που του αναγνώρισαν οι Ευρωπαίοι αναγνώστες του Περί Καθηκόντων, ο Νικόλαος άδραξε την ευκαιρία να εκθέσει την άποψή του για την έλλογη απολυταρχία. Μια βιβλιοκρισία δημοσιευμένη στα Acta Eruditorum της Λειψίας, στα 1722, διευκρινίζει ότι ανάμεσα στα έργα του ηγεμόνα «sunt epistolæ Phalarideæ, ad Phalaridis modum compositæ, sed sanioribus Philosophiæ præceptis refertæ»[28]. Σώζονται έξι γράμματα σε ένα χειρόγραφο που βρίσκεται σήμερα στη Βιβλιοθήκη της Ρουμανικής Ακαδημίας με τον τίτλο : Ἰωάννου Νικολάου Ἀλεξάνδρου τοῦ ὑψηλοτάτου καὶ σοφωτάτου ἡγεμόνος πάσης Οὐγγροβλαχίας ἐπιστολαί τινες κατὰ μίμησιν τῶν τοῦ Φαλάριδος. Παραπέμπω στη δημοσίευση που έκανα στο ρουμανικό περιοδικό Revue des Études Sud-Est Européennes, στα 1975[29].
Όταν σκεφτόμαστε τη Διαμάχη των Αρχαίων και των Νεωτέρων, ο νους μας πηγαίνει αμέσως στην ένδοξη βασιλεία του Λουδοβίκου XIV η οποία είχε την αξίωση να πιστεύει ότι ξεπερνάει στις τέχνες, στη λογοτεχνία και στις επιστήμες όλες τις εποχές, αρχαίες και νεώτερες. Ο Fumaroli στο βιβλίο του La Querelle des Anciens et des Modernes ανάγει την έναρξη της Διαμάχης στο πέρασμα από τα λατινικά στα γαλλικά, δηλαδή στα βασικά έργα του Montaigne και του Καρτέσιου: πράγματι ο Montaigne [1533-1592] που μεγάλωσε με τα λατινικά ως μητρική γλώσσα, συνέταξε τα Essais στα γαλλικά, και τα δημοσίευσε μεταξύ 1580 και 1588, ένα βιβλίο που διαβάστηκε πάρα πολύ στον XVII και XVIII αιώνα. Από την άλλη ο Καρτέσιος [1596-1650] ενσαρκώνει την ιστορική ρήξη με την παράδοση της Δημοκρατίας των Γραμμάτων[30] δημοσιεύοντας το Discours de la méthode στα γαλλικά (1637), ενώ επιστημονικές του πραγματείες, όπως οι Meditationes de prima Philosophia (1641), δημοσιεύτηκαν στη γλώσσα της λογιοσύνης.
Σέβομαι τη γνώμη του Fumaroli, αλλά προσωπικά προτείνω να προσγράψουμε την έναρξη του ζητήματος στον Henri Estienne [1528-1598], τον ακούραστο λεξικογράφο που συνέταξε και τύπωσε το ογκώδες Thesaurus Græcæ Linguæ σε 4 τόμους in-fol. στα 1572. Ο Estienne ήταν εξαίρετος ελληνιστής και λατινιστής, αλλά και εραστής της γαλλικής γλώσσας. Ενώ στα 1569 συγκρίνει τη γαλλική με την ελληνική στο πόνημά του Traité de la conformité du langage François avec le Grec, δέκα χρόνια αργότερα τολμάει να ισχυριστεί ότι η γαλλική είναι αξεπέραστη· δημοσιεύει το δοκίμιο που του ανέθεσε ο βασιλιάς Proiect du livre intitulé De la precellence du langage François (1579). Η Αναγέννηση ανέδειξε τη γαλλική γλώσσα ως μέσο πολιτικής επικοινωνίας και ως όργανο λογοτεχνικής δημιουργίας· υπερέχει της ιταλικής και της ισπανικής και μπορεί να συγκριθεί με τις κλασικές γλώσσες.
Δεν ξέρουμε αν οι Μαυροκορδάτοι είχαν στη βιβλιοθήκη τους τον Θησαυρό της Ελληνικής Γλώσσης· πάντως ο Le Clerc απέστειλε στον Νικόλαο την έκδοση του Πλούταρχου που δημοσίευσε ο Estienne σε 13 τόμους στα 1572[31].
Ξέρουμε ότι ο Νικόλαος είχε εντρυφήσει στα Δοκίμια του Montaigne : διασκεύασε και μετέφρασε πολλές σκέψεις του Γάλλου ηθολόγου στο δικό του Ἐγχειρίδιον ἐν ᾧ γνῶμαι καὶ φροντίσματα περὶ ἤθη καὶ πολιτείαν[32]. Όσο για τον Καρτέσιο, τον ήξερε καλά αφού ο φίλος του Χρύσανθος Νοταράς δημοσίευσε την Εισαγωγή εις τα Γεωγραφικά κατόπιν προτροπής του Σκαρλάτου[33]· αλλά και ο Le Clerc που προμήθευε τον πρίγκιπα βιβλία από το Άμστερνταμ, του έστειλε του Καρτέσιου τις Meditationes και το De Passionibus Animi (Hanoverae 1707)[34]. Του απέστειλε και βιβλία που αφορούν τον Γάλλο φιλόσοφο : René le Bossu, Parallèle des principes de la Physique d'Aristote et de celle de Des Cartes, Παρίσι, 1674· και P. Gabriello Daniello, Viaggio per lo mondo di Cartesio, Γένοβα, 1703[35].
Αν οι διάφοροι κατάλογοι των βιβλιοθηκών Μαυροκορδάτου μας πληροφορούν προπαντός για την αρχαία γραμματεία ή τα βιβλία νομικού ή ιατρικού περιεχομένου, και συχνά στα λατινικά ή αρχαία ελληνικά, οι πηγές που αφορούν τη νεωτερική γραμματεία παραμένουν πενιχρές. Γι' αυτό και θεωρούμε εξαιρετικά πολύτιμη σε πληροφορίες την επιστολή του Σκαρλάτου που παραθέσαμε. Ο γιος του Νικόλαου αναφέρεται σε μερικούς νεώτερους που πίστευαν ότι οι Αρχαίοι παραμένουν αξεπέραστα υποδείγματα : την μεταφράστρια των ομηρικών επών madame Dacier [1651-1720], τον μεταφραστή του Οράτιου André Dacier [1657-1722], τον μεταφραστή του αγίου Βασιλείου Bellegarde [1648-1734], τον ποιητή και κριτικό Boileau [1636-1711], τον μυθογράφο La Fontaine [1621-1695], τους ηθολόγους Montaigne [1533-1592] και La Rochefoucauld [1613-1680], τον λεξικογράφο και μυθιστοριογράφο Antoine Furetière [1620-1688]· ονοματίζει όμως κι άλλους συγγραφείς που δεν έλαβαν μέρος στη Διαμάχη, όπως ο τραγωδοποιός Pierre Corneille και ο κωμωδιογράφος Molière. Αν δεν αναφέρει τον Jean Racine, ούτε τον ηθολόγο Jean de la Bruyère, σίγουρα δε σημαίνει πως λείπουν από τη βιβλιοθήκη των Μαυροκορδάτων. Όμως ο Σκαρλάτος μνημονεύει και τον Fénelon, « ο οποίος — λέει — έχει και νοήματα εύμορφα και φράσιν γλυκείαν και υψηλήν, μάλιστα εις το βιβλίον οπού κάμνει ταις οδοιπορίαις του Τηλεμάχου φανερώνει πολλαίς πολιτικαίς, όλαις χριστιανικαίς ». Προσθέτει ότι η οικογενειακή βιβλιοθήκη τους έχει τα άπαντα του Fénelon.
Ανάμεσα στους στρατευμένους Νεωτέρους αναφέρει τον ελευθέριο Saintvremond [1610-1703], τον Pierre Carlet Marivaux [1688-1763], που συνέταξε την Iliade en vers burlesques [1716]· αναφέρει και την μυθιστοριογράφο Madeleine de Scudéry [1607-1701], εναντίον της οποίας καταφερόταν ο Boileau.
Ως τακτικός αναγνώστης ευρωπαϊκών περιοδικών ο Νικόλαος δεν μπορούσε να μην ξέρει τα βασικά κείμενα της Διαμάχης, όπως του Charles Perrault, το ποίημα Le siècle de Louis le Grand (1687) και την πραγματεία Parallèle des Anciens et des Modernes (1688) που αφορούσε τις τέχνες και τις επιστήμες, και τη συνέχεια (1690) που μιλάει για την ευγλωττία. Ο Σκαρλάτος δεν τα αναφέρει· ο Νικόλαος θα συμφωνούσε μάλλον με το δίστιχο του Perrault που λέει στην αρχή του ποιήματός του :
La belle Antiquité fut toujours vénérable
Mais je ne crus jamais qu'elle fût adorable...[36]
Στη Διαμάχη των Αρχαίων και των Νεωτέρων η στάση του Νικόλαου Μαυροκορδάτου μοιάζει να είναι αντιφατική. Εναπειλημμένα επικρίνει Αρχαίους και Νεωτέρους, άλλες φορές επιδοκιμάζει άλλους ή και τους ίδιους[37]. Διαπιστώνουμε ότι τελικά παίρνει θέση υπέρ των Νεωτέρων, πιο συγκεκριμένα στη φιλοσοφία και στις επιστήμες· φρόντιζε πάντα να είναι ενημερωμένος για τους Bacon, Descartes, Locke, Hobbes και άλλους.
Από την άλλη όμως συντάσσει τα έργα του σε άψογη και γλαφυρή αρχαία ελληνική, στη «lingua græca literali». Συναγωνίζεται με τους καλύτερους στυλίστες που έγραφαν «ἀττικῶς», ακολουθώντας εκείνους τους Αρχαίους που έγραψαν «ἀττικιστί»[38].
Το πιο εύγλωττο παράδειγμα φαίνεται να είναι η στάση που υιοθετεί ο Νικόλαος απέναντι στον Fénelon [1651-1715]. Στα Φιλοθέου Πάρεργα ο Νικόλαος κατακρίνει ρητά τον ησυχασμό, quiétisme, «τὴν ἀποτρόπαιον τῶν ἡσυχαστῶν αἵρεσιν», του Fénelon και της madame Guyon[39].
Αλλά μια απλή φυλλομέτριση της Επιστολής στην Ακαδημία του Fénelon πείθει τον αναγνώστη ότι ο Νικόλαος τη χρησιμοποίησε στην ανάπτυξη ορισμένων θεμάτων στα Πάρεργά του και προφανώς επηρεάστηκε από τον Fénelon για την γενική εικόνα που θέλησε να δώσει του λόγιου διαιτητή στη Διαμάχη. Η περίφημη Lettre à l'Académie πρωτοδημοσιεύτηκε στο Παρίσι στα 1716 ένα χρόνο μετά το θάνατο του συγγραφέα υπό τον τίτλο: Réflexions sur la Grammaire, la Rhétorique, la Poétique et l'Histoire ou Mémoire sur les Travaux de l'Académie françoise par feu M. de Fénelon, archevesque-duc de Cambray. À Paris. chez J.B. Coignard, MDCCXVI[40].
Ο λόγιος αρχιεπίσκοπος είχε ευρύτατη κλασική παιδεία· στην Επιστολή του επικαλείται ή παραθέτει καμιά σαρανταριά αρχαίους, Έλληνες και Λατίνους, που διανθίζουν τα μέρη του πονήματός του. Από την άλλη, ο λόγιος ηγεμόνας Νικόλαος που έχει καταρτίσει την πιο πλούσια βιβλιοθήκη της Νοτιοανατολικής Ευρώπης αναφέρει στο μυθιστόρημά του Φιλοθέου Πάρεργα καμιά τριανταπενταριά αρχαίους συγγραφείς ή ποιητές. Εντούτοις και οι δύο δηλώνουν ότι τους χρειάζεται μόνο ένας μικρός αριθμός βιβλίων· φτάνει να είναι άριστα βιβλία. Γράφει ο Fénelon : « Il faut avouer qu'il y a parmi les Anciens peu d'auteurs excellents [...] on se borne par goust à un petit nombre de livres grecs et latins. Il y en a fort peu d'excellents[41]. Σε αυτό ανταποκρίνεται ο Νικόλαος « Τὸ δ' εἰς ἐμὲ ἧκον ὀλίγαις μέν, σοφῶν δὲ κρίσει ἐξαιρέτοις βίβλοις ἀρκούμενος ὁπόσον μοι σχολῆς περίεστιν ἐπὶ τῇ ἐκείνων ἀναγνώσει προθύμως ἀναλίσκω »[42]. Αμφότεροι εξηγούν γιατί διαβάζουν τους Αρχαίους με κάποια επιφύλαξη. « J'avouerai qu'il me semble voir divers défauts dans les Anciens les plus estimables. [...] De plus je remarque dans les Anciens des plaisanteries qui ne sont guère délicates » (LA 129), υπογραμμίζει ο Fénelon[43]. Από την πλευρά του ο Νικόλαος συμφωνεί με τον Γάλλο : « ἐν μὲν τοῖς βίοις τῶν πάλαι φιλοσόφων ἀνευρίσκω πολλὰ θαυμαστά, ἔνια δὲ χαμερπέστερα τοῦ κλέους αὐτῶν, καὶ μάλιστά τισι τῶν ἀποφθεγμάτων οὐ πάνυ τοι δοκεῖ μοι ἐπανθεῖν δέουσα ἀγχίνοια καὶ ἀστειότης» (ΦΠ 124). Ο αρχιεπίσκοπος και ο ηγεμόνας καταλογίζουν στους Αρχαίους κάποια ανεπάρκεια στον τομέα της πνευματικότητας που απορρέει από το γεγονός ότι δεν ήταν χριστιανοί· ο Fénelon εκφέρει την ακόλουθη γνώμη : « J'avoue que les Anciens ont un grand désavantage par le défaut de leur religion et par la grossièreté de leur philosophie. [...] Il faut même avouer que Platon fait raisonner foiblement Socrate sur l'immortalité de l'âme » (LA 131, 132). Το ίδιο σημείο δακτυλοδείχνει ο Νικόλαος : « Ἐκ δὲ τῶν θύραθεν τὰ Πλάτωνος ὡς ταπολλὰ μετὰ χεῖρας ἔχω, καὶ ἀναγινώσκω μὲν καὶ τὸν Φαίδωνα, ἀλλ' οὔτε τῶν ἐκεῖθεν ἐπιχειρημάτων χρείαν ἔχω, ὅπως τὴν περὶ ἀθανασίας ψυχῆς ἀκλόνητον καὶ ἀκράδαντον ἐμὴν πληροφορίαν βεβαιοτέραν καταστήσω, οὐδ' ἐκπλήττομαι Σωκράτην... κλπ(ΦΠ 118).
Ο πρώτος σκοπός της Επιστολής στην Ακαδημία ήταν να συνοψίσει τους κανόνες που διέπουν τα μεγάλα λοτοτεχνικά γένη που το γαλλικό κοινό εκτιμούσε, τα επιτεύγματα των Ρακίνα, Corneille και Μολιέρου. O Fénelon ξεχωρίζει εξαρχής την τραγωδία από την κωμωδία: « Il faut séparer d'abord la tragédie d'avec la comédie. L'une représente les grands événements qui excitent les violentes passions. L'autre se borne à représenter les mœurs des hommes dans une condition privée » (LA 89). Ως άνθρωπος της εκκλησίας ο αρχιεπίσκοπος κατηγορεί τα πάθη που εκθέτει το θέατρο. Βρίσκει ελαττώματα στον Corneille, τον Racine και τον Molière (LA 90, 93). Από διαφορετική άποψη πλησιάζει το θέμα ο Νικόλαος : « Ἡ ἀναθεώρησις ... τῶν ἠθῶν καὶ ἡ τῶν χαρακτήρων οὔκουν ἐπιπόλαιος, ἀλλὰ κατὰ βάθος ἔρευνα ξυγγραφῇ τε καὶ ῥητορικῇ, κωμῳδίᾳ τε καὶ τραγῳδίᾳ ἐστὶν ἀναγκαιοτάτη » (ΦΠ 168-170). Ο Έλληνας συνεχίζει μιλώντας για την αληθοφάνεια των χαρακτήρων· αξίζει να σημειωθεί ότι η γνωριμία του Μαυροκορδάτου με το θέατρο ήταν μόνο μέσω της ανάγνωσης έργων, αφού η Ουγγροβλαχία δεν είχε τότε θεατρική σκηνή (ΦΠ 174).
Παρεμπιπτόντως οι δύο συγγραφείς σχολιάζουν τη ρητορική τέχνη, αλλά διαφέρουν στην εκτίμηση των Αρχαίων ρητόρων : ο Fénelon προτιμάει τον Δημοσθένη, ενώ ο Μαυροκορδάτος προκρίνει τον Κικέρωνα, αναγνωρίζοντας τα πρωτεία στον Δημοσθένη μόνο επειδή έζησε αιώνες πριν (ΦΠ 122).
Το τελευταίο κεφάλαιο που αναπτύσσει ο Fénelon αφορά την ιστορία· αποσαφηνίζει τη σκέψη του διατυπώνοντας τον ορισμό του ιστορικού και της ιδανικής ιστορικής αφήγησης. « Le bon historien n'est d'aucun temps, ni d'aucun païs » (LA 107). « La principale perfection d'une histoire consiste dans l'ordre et dans l'arrangement » (LA 110). « Le point le plus nécessaire, et le plus rare pour un historien, est qu'il sçache exactement la forme de gouvernement et le détail des mœurs de la nation dont il écrit l'histoire pour chaque siècle » (LA 113). Εξυμνεί τους Αρχαίους Έλληνες και Λατίνους Ηρόδοτο, Θουκυδίδη, Ξενοφώντα, Τίτο Λίβιο, Πολίβιο, Τάκιτο, Πλούταρχο, Σουητώνιο, Καίσαρα, Σαλλούστιο (LA 107-120). Από τους Νεωτέρους ονοματίζει μόνο τον Ιταλό Davila [1576-1631], που συνέγραψε την ιστορία των εμφύλιων πολέμων στη Γαλλία[44]. Στο κεφάλαιο αυτό ο Μαυροκορδάτος ανασκευάζει τη σκέψη του Fénelon και προφανώς παρεμβάλλει δικές του εμπειρίες που σχετίζονται με την ομηρία του. Γράφει ότι « οἱ γὰρ ἱστορίαν ξυγγράφοντες, εἰ μή γε καλῶς ζωγραφεῖν εἴδοιεν τῶν πολιτειῶν καὶ τῶν ἐμπολιτευομένων τὰ ἤθη, πάνυ ἀγεννῶς αὐτοῖς χωρήσει τὰ μετὰ χεῖρας. » [...] « ἔργον ἂν εἴη τοῦτ' ἀναγκαιότατον τῷ ἱστορίαν ξυγγράφοντι » (ΦΠ 170). Απαριθμεί κι αυτός τους Ηρόδοτο, Θουκυδίδη, Ξενοφώντα, Διογένη Λαέρτιο, αλλά και τον σοφό Βακώνο (ΦΠ 170-172).
Στα συμπεράσματα του κεφαλαίου αυτού, ο Fénelon ομολογεί ότι δεν μαθαίνεται ποτέ όλη η ιστορία: «De plus chaque homme avoit quelque secret qu'il n'avoit garde de confier à celui qui écrit l'histoire. On ne sçait la vérité que par morceaux » (LA 120). Ο έκπτωτος πρίγκιπας εμφανίζεται εδώ πιο στοχαστικός και πιο σαρκαστικός· ξεχωρίζει τους αυτόπτεις ιστορικούς και τους συμπιλητές ξένων αναφορών. « Εἰς δύο δὲ σχισθέντος τοῦ τρόπου τῆς διηγήσεως, οἱ μὲν τῶν ξυγγραψάντων ἱστορίας οὔτ' ἐν αὐλαῖς βιώσαντες, οὔτε πολεμικῶν ἔργων ἁψάμενοι, ἢ κᾂν θεαταὶ γενόμενοι, ἀλλ' οἵ γε πλείους μοναδικὸν βίον ᾑρημένοι , ἃ παρ' ἄλλων εἰληφότες ἦσαν... Ἕτεροι δέ τινες πολιτικὴν ἐπαγγελλόμενοι περίνοιαν... » (ΦΠ 172).
Άλλες πολλές λεπτομέρειες μας πείθουν ότι ο Μαυροκορδάτος συνέταξε το κείμενό του έχοντας διαβάσει προσεκτικά την Επιστολή στην Ακαδημία που κυκλοφόρησε το 1716. Ένα ερώτημα όμως παραμένει χωρίς απάντηση : αφού συνελήφθη ο ηγεμόνας στις 14/25 Νοεμβρίου 1716 και δε γύρισε πίσω στο Βουκουρέστι πριν από τις 13/24 Σεπτεμβρίου 1718[45], μήπως πρόλαβε να πάρει μαζί του το πόνημα του Fénelon ή το βρήκε στις βιβλιοθήκες των φιλόξενων λογίων της Τρανσυλβανίας ;
Παρά τις επιφυλάξεις των δύο λογίων απέναντι στους αρχαίους συγγραφείς και ποιητές, εξακολουθούν και οι δύο να τρέφουν εκτίμηση και αγάπη για την κλασική παιδεία. Ο Fénelon δε διστάζει να παραπέμψει τον αναγνώστη στους στίχους του Ορατίου: « Vos, exemplaria græca / Nocturna versate manu, versate diurna »[46]. Ο Νικόλαος μεταφέρει την ίδια σκέψη στο μυθιστόρημά του δίνοντας όμως ευρύτερη προοπτική σύμφωνα με το περιβάλλον όπου ζει : «ἔνιοι ἀτρύτῳ φιλοπονίᾳ νύκτωρ τε καὶ μεθ' ἡμέραν ἀνελίττουσι τά τε Ἑλλήνων, καὶ ὁπόσα τῇ Λατίνων, καὶ Ἀράβων, καὶ Περσῶν, Ἰταλῶν τε καὶ Γάλλων φωνῇ εὐφυῶς ξυντέθειται»[47].
Η αντιπαραβολή των δύο έργων όπως και οι άλλες πηγές που εξετάσαμε αποδεικνύουν πόσο ενημερωμένος ήταν ο Νικόλαος Μαυροκορδάτος: υπήρξε διακεκριμένος πολίτης της Δημοκρατίας των Γραμμάτων και έλαβε ενεργό μέρος στη Διαμάχη των Αρχαίων και των Νεωτέρων ως κατεξοχήν εκπρόσωπος του Πρώιμου Νεοελληνικού Διαφωτισμού.
Σίγουρα η Διαμάχη των Αρχαίων και των Νεωτέρων δεν εντάσσεται στον καθαυτό Νεοελληνικό Διαφωτισμό. Ο Νικόλαος Μαυροκορδάτος εκφράζει ακόμα την έλλογη απολυταρχία· ο βοεβόδας κινείται ανάμεσα στον βασιλιά-ήλιο Λουδοβίκο XIV και τον σουλτάνο Αχμέτ Γ´, στον οποίον παρέμεινε πιστός υποτελής σε όλη του τη ζωή.
Η οικογενειακή παράδοση τού είχε κληροδοτήσει ένα λόγιο περιβάλλον όπου οι γνώσεις βασίζονταν στις ανθρώπινες ανταλλαγές και στην παιδεία μέσω των βιβλίων,  και θεωρούνταν βασικές πηγές της σωφροσύνης. Δεν ήταν μόνο η άπληστη περιέργεια που παρακινούσε τον Νικόλαο να μαζεύει βιβλία ώσπου να γίνει συλλέκτης και κτήτορας βιβλιοθηκών· η παιδεία δωρίζει στον άνθρωπο την ελευθερία σκέψεως. Ως λόγιος ηγεμόνας και ιδρυτής μιας δυναστείας γνώριζε ότι τα βιβλία διαμορφώνουν τον κριτικό νου και εξοπλίζουν τον πολιτικό άνδρα με εγκυκλοπαιδικές γνώσεις απαραίτητες για τον αιώνα που ζει. Φρόντισε να εμφυσήσει στα παιδιά του την αγάπη του των γραμμάτων, αρχαίων και νεωτέρων. Ο γιος του Σκαρλάτος στο γράμμα που αναφέραμε μνημονεύει τη σπουδαία εγκυκλοπαίδεια του Sieur De Chevigny, La Science des personnes de la cour, de lpée et de la robe, ως θεμελιακό έργο για τη μόρφωση του honnête homme[48].
Την πολιτική και πολιτισμική μεταρρύθμιση που εφάρμοσε ο Κωνσταντίνος Μαυροκορδάτος στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες την εισήγαγε ο πατέρας του Νικόλαος εδραιώνοντας τις αρχές του Πρώιμου Διαφωτισμού στον ελληνισμό, όπως σωστά το ανέφερε ο Israel στο βιβλίο του Enlightenment Contested[49].

Ο Ζακ Μπουσάρ είναι καθηγητής νεοελληνικής λογοτεχνίας και διευθυντής του Κέντρου Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Μόντρεαλ

[1] Φιλοθέου Πάρεργα, Νῦν πρῶτον τυπωθέντα, Ἐν Βιέννῃ τῆς Αὐστρίας, Παρὰ τῷ Φράντζ Ἀντωνίῳ Σχραίμβλ, 1800.
[2] Για τον Γρηγόριο Κωνσταντά: Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορικά Φροντίσματα Α´ -  Ο Διαφωτισμός και το κορύφωμά του, εκδ. φροντίδα Πόπη Πολέμη, Αθήνα, Πορεία, 1992, σ. 87-96. Πρβλ. Αικατερίνη Κουμαριανού, Η Νεωτερική Γεωγραφία των Δημητριέων, Βιέννη 1791, Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Ζήτη, 2011.
[3] Νέα έκδ.: Nicolas Mavrocordatos, Les Loisirs de Philothée, texte établi, traduit et commenté par Jacques Bouchard, Avant-propos de C.Th. Dimaras, Αθήνα-Μοντρεάλ, Association pour l’étude des Lumières en Grèce – Les Presses de l’Université de Montréal, 1989, σ. 68. [ΦΠ]
[4] Προφανώς ο Κωνσταντάς δεν είχε υπόψη του τις σύγχρονες του συγγραφέα μνείες : Bibliothèque Ancienne et Moderne (1721, σ. 91), Giornale de' Letterati d'Italia (1721, σ. 516), Acta Eruditorum (1722, σ. 333), κλπ.
[5] Καίρια διευκρίνιση του Άλκη Αγγέλου, «Δοκιμές για απογραφή και αποτίμηση της Νεοελληνικής Γραμματείας στην Ευρυχωρία του Νεοελληνικού Διαφωτισμού», Των Φώτων, Όψεις του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, Αθήνα, Ερμής, 1988, σ. 340.
[6] ΦΠ, σ. 68.
[7] J. Bouchard, « Les relations épistolaires de Nicolas Mavrocordatos avec Jean Le Clerc et William Wake », Ο Ερανιστής, έτος ΙΒ´, τ. 11/1974, Αθήνα, 1977, σ. 67-92. Πρβλ. Jean Le Clerc, Epistolario, vol. IV, 1719-1732, επιμ. Maria Grazia και Mario Sina, Φλωρεντία, Olschki, 1997.
[8] Βουκουρέστι, 7 Ιουνίου 1723, Epistolario, ό.π., σ. 209: έγγραφο Α-Κ6, Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου του Άμστερνταμ.
[9] Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 1996, σ. 40. Ο Le Clerc υπήρξε συνεκδότης του περιοδικού από τον Ιούνιο ως τον Αύγουστο 1687.
[10] Ο Νικόλαος έχει τις τρεις σειρές πλήρεις: γράμμα του Épis, 16.4.1721, Epistolario, ό.π., σ. 83.
[11] Jonathan Israel, Radical Enlightenment, Philosophy and the Making of Modernity 1650-1750, Oxford University Press, 2001, σ. 145-146.
[12] Cornelia Papacostea-Danielopolu, «Préoccupations livresques de Scarlat Mavrocordat dans un manuscrit de la Bibliothèque de l’Académie Roumaine», Revue des Études Sud-Est Européennes, 28 (1990) σ. 29-37. Πρβλ. Άννα Ταμπάκη, Περί νεοελληνικού Διαφωτισμού, Αθήνα, Εκδόσεις Ergo, 2004, σ. 94-112.
[13] Marc Fumaroli, La Querelle des Anciens et des Modernes, [Παρίσι], Gallimard, 2001, σ. 30 κεξ. Του ίδιου, Le Sablier renversé, Des Modernes aux Anciens, [Παρίσι], Gallimard, 2013, σ. 319-331.
[14] Cornelia Papacostea-Danielopolu, Préoccupations livresques, ό.π., σ. 36.
[15] ΦΠ, σ. 120 και 224, σημ. 83. Πρβλ. π.χ. Πολιτικά Δ, 13, 1297a : «ἔστι δ᾽ ὅσα προφάσεως χάριν ἐν ταῖς πολιτείαις σοφίζονται πρὸς τὸν δῆμον πέντε τὸν ἀριθμόν».
[16] ΦΠ, σ. 178.
[17] H. J. Reesink, L'Angleterre et la littérature anglaise dans les trois plus anciens périodiques français de Hollande de 1684 à 1709, Paris, Honoré Champion, 1931, σ. 129.
[18] Άλκης Αγγέλου, Των Φώτων, ό.π., σ. 1.
[19] Βλ. το ελλ. χφ αρ. 261 (268) της Βιβλιοθήκης της Ρουμανικής Ακαδημίας: «Νικολάου Μαυροκορδάτου Κωνσταντινουπολίτου ἐκλογαί ἐκ τῶν ἀναγινωσκομένων αὐτῷ βιβλίων, ἀποταμιευθεῖσαι εἰς ἰδίαν χρῆσιν», Constantin Litzica, Catalogul manuscriptelor greceşti, Βουκουρέστι, «Carol Göbl», 1909, σ. 127.
[20] ΦΠ, σ. 126. Ο Le Clerc αποστέλλει στον Νικόλαο το έργο : Franc. Baconi Scripta in Naturali et Universali Philosophia, Amstelodami, 1653. Epistolario, ό.π., σ. 438.
[21] ΦΠ, σ. 164.
[22] Epistolario, ό.π., σ. 150.
[23] Epistolario, ό.π., σ. 441 και 129.
[24] «Extrait d'un Livre Anglois qui n'est pas encore publié, intitulé ESSAI PHILOSOPHIQUE concernant L'ENTENDEMENT, où l'on montre quelle est l'étenduë de nos connoissances certaines, la manière dont nous y parvenons. Communiqué par Monsieur LOCKE», στο περ. Bibliothèque Universelle et Historique (1688) τ. VIII, σ. 49-142· και «Éloge de feu Mr. Locke» στο περ. Bibliothèque Choisie (1705), τ. VI, άρθ. 5, σ. 342-411.
[25] Βλ. Rudolf Pfeiffer, Ιστορία της κλασσικής φιλολογίας από το 1300 μέχρι το 1850, μετάφραση Παναγιώτη Ξένου - Βασίλη Μοσκόβη, προλεγόμενα Χ.Σ. Φλωράτου, Αθήνα, 1980, σ. 174.
[26] H. J. Reesink, ό.π., προπαντός στο Histoire des ouvrages des savans, passim. Επίσης στo περιοδικό του Le Clerc, Bibliothèque choisie, X (1706), 81, 82, 106, 130, 133 κεξ.
[27] Rudolf Pfeiffer, ό.π., σ. 175.
[28] Acta Eruditorum, Λειψία, 1722, σ. 332.
[29] Jacques Bouchard, « Les lettres fictives de Nicolas Mavrocordatos à la manière de Phalaris : une apologie de l'absolutisme », Revue des Études Sud-Est Européennes, τ. ΧΙΙΙ-1975, αρ. 2, σ. 197-207.
[30] Βλ. Marc Fumaroli,  La République des Lettres, Paris, Gallimard, 2015, σ. 63.
[31] Epistolario, ό.π., σ. 433.
[32] Βλ. Jacques Bouchard, «O Nikovlao" Maurokordavto" moraliste», σε Zhthvmata Istoriva" twn Neoellhnikwvn Grammavtwn, Afievrwma ston K.Q. Dhmarav, Θεσσαλονίκη, Paratiritis, 1994, σ. 115-122. Του ίδιου, « Manual of moral and political sentences and reflections by Nicholas Mavrocordatos », υπό εκτύπωση.
[33] Βλ. Jacques Bouchard, «Défense et illustration de la Frühaufklärung néo-hellénique», σε Actes du XXe Colloque international des néo-hellénistes des universiés francophones, Université Charles de Gaulle - Lille 3, 24-26 mai 2007, Éditions Gavrielidès – Presses Universitaires du Septentrion, Athènes - Lille, 2009, σ. 265.
[34] Epistolario, ό.π., σ. 435, 437.
[35] Epistolario, ό.π., σ. 438, 436.
[36] Marc Fumaroli, La Querelle, ό.π., σ. 257.
[37] J. Bouchard, «Επίκριση της Ανατολής και της Δύσης στα Φιλοθέου Πάρεργα του Νικόλαου Μαυροκορδάτου», σε Ο ελληνικός κόσμος ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση 1453-1981, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999, τ. Α, σ. 47-53. Του ίδιου, «Nicolas Mavrocordatos, censeur de la République des Lettres», Σύγκριση / Comparaison, 12 (Οκτώβριος 2001), σ. 29-33.
[38] « Les Attiques parlaient et écrivaient ἀττικιστί, leurs imitateurs ἀττικῶς »: D.-C. Hesseling, Morceaux choisis du Pré spirituel de Jean Moschos, avec un aperçu sur l'auteur, une introduction à l'étude de la koinê, une traduction, des notes et un index, Παρίσι, Les Belles Lettres, 1931, σ. 16, σημ. 1.
[39] ΦΠ, σ. 178. Πρβλ. Nicolas Mavrocordatos, Traité des devoirs, Texte établi, traduit et commenté par Lambros Kampéridis, Avant-propos J. Bouchard, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 2014, σ. 34.
[40] Η 3η έκδοση (Παρίσι 1718) τιτλοφορείται : Lettre à l'Académie françoise. Παραπέμπω στην έκδ. Fénelon, Lettre à l'Académie, édition critique par Ernesta Caldarini, Γενεύη, Droz, 1970.
[41] Lettre à l'Académie, ό.π., σ. 134.  (LA)
[42] ΦΠ, σ. 118.
[43] « J'avoue que les traits plaisants d'Aristophane me paroissent souvent bas » (LA 100).
[44] LA 119. Βλ. Arrigo Caterino Davila, Storia delle Guerre civili di Francia, Βενετία, 1630.
[45] Evul mediu românesc - Dicţionar biografic, coordonator Vasile Mărculeţ, Βουκουρέστι, Editura Meronia, 2010, σ. 233-234.
[46] AL 125. Βλ. De Arte poetica, 268-269: να ξεφυλλίζετε τα ελληνικά συγγράμματα νύχτα και ημέρα.
[47] ΦΠ 116-118.
[48] J. Bouchard, «Une encyclopédie dans la bibliothèque des Mavrocordatos (1720)», Istoria: Utopie, amintire şi proiect de viitor, Studii de istorie oferite Profesorului Andrei Pippidi la împlinirea a 65 de ani, Iaşi, Editura Universităţii «Alexandru Ioan Cuza», 2013, p. 117-126.
[49] Jonathan Israel, Enlightenment Contested, Philosophy, Modernity and the Emancipation of Man 1670-1752, Oxford University Press, 2006, σ. 319-324· πορτραίτο του Νικόλαου Μαυροκορδάτου δίπλα στο πορτραίτο του Montesquieu (plates 13 & 14) σ. 480-481.  


Δεν υπάρχουν σχόλια: