Η μεταπολεμική πορεία του Νίκου Καζαντζάκη

Κωνσταντίνος Παρθένης, Τοπίο (Κέρκυρα), 1915- 1917, λάδι σε μουσαμά, 55,5, x 66 εκ. 

ΤΟΥ ΑΛΚΗ ΡΗΓΟΥ

Όπως είδαμε, στα χρόνια της Κατοχής ο Καζαντζάκης παίρνει την απόφαση να «δοθεί ολάκερος στην άμεση ενέργεια ‘και να εχτελέσει το χρέος του’ …είχε ωριμάσει σιγά-σιγά ‘σαν καρπός δέντρου’ όπως γράφει ο ίδιος», και παραθέτει ο Πουλιόπουλος. Έτσι με την απελευθέρωση έρχεται στην Αθήνα, εκλέγεται Πρόεδρος της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών, διορίζεται «αριστίδην» Δημοτικός Σύμβουλος Αθηνών και με ειδικό διάταγμα της Κυβέρνησης της Απελευθέρωσης «τιμητικά» Ακαδημαϊκός, όπως και οι Αγ. Σικελιανός, Γιάννης Βλαχογιάννης και ο ζωγράφος Κώστας Παρθένης. Έστω και αν, τόσο ο Καζαντζάκης όσο και ο Σικελιανός δεν εκλέχθηκαν ποτέ ως ακαδημαϊκοί, και μάλιστα μόλις για 2 ψήφους απορρίφθηκε η εκλογή του το 1945.

Παράλληλα αρχίζει από τον Νοέμβριο του ’44 επαφές για την συγκρότηση Πολιτικής Σοσιαλιστικής Ομάδας, με τον καθηγητή του Πολυτεχνείου Α. Ρουσόπουλο και τον στρατηγό Οθωναίο. Ενώ έρχεται και σε επαφή με το παλιό ηγετικό στέλεχος του ΚΚΕ Κώστα Σκλάβο (διαγράφτηκε το 1927 αφού παραιτήθηκε από το Πολιτικό Γραφείο διαφωνώντας με την διαγραφή του Πουλιόπουλου, ακολουθώντας τον στην Ομάδα Σπάρτακος) τον καθηγητή Άγγελο Προκοπίου, τον λογοτέχνη Άγγελο Τερζάκη και τον δικηγόρο Δ. Παπαδημητρίου της ομάδας «Ελεύθερη Ζωή», με στόχο την ένωση των διάσπαρτων σοσιαλιστικών ομάδων σε ένα ενιαίο Σοσιαλιστικό Κόμμα. Σ’ αυτές τις διεργασίες συναντιέται και δένεται με τον Νίκο Πουλιόπουλο, μέσα από το έργο του οποίου βασικά –αλλά όχι μόνο– παρακολουθούμε την ιδεολογικό-πολιτική του πορεία. Οι προσπάθειες σταματάνε με τα γεγονότα του Δεκέμβρη, αλλά δυναμώνουν την αγωνία του Καζαντζάκη μπροστά στον κίνδυνο του επερχόμενου νέου Διχασμού. Χαρακτηριστικός ο διάλογος με την Έλλη Αλεξίου κατά την διάρκεια των Δεκεμβριανών που παραθέτει ο Στυλ. Αλεξίου (Αντί, τχ. 911-12/ 4-1-2008).

«Ποιος θα κερδίσει; ρωτά, και εκείνη διακρίνοντας καιροσκοπισμό απαντά: Μα αυτό είναι το πρόβλημα; Κι’ όμως [γράφει ο Αλεξίου] είχε δίκιο, το ζήτημα ήταν ακριβώς αυτό. Η έννοια της ερώτησης του ήταν ‘Γιατί οι ερασιτέχνες πολιτικοί της Αριστεράς άρχισαν έναν αγώνα που δεν είχε καμιά πιθανότητα να επικρατήση’»

Αμέσως μετά την συμφωνία της Βάρκιζας εντείνει τις προσπάθειες του για την δημιουργία ένωσης όλων των Σοσιαλιστικών Ομάδων σε ενιαίο Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδας με ιδρυτικό Πανσοσιαλιστικό Συνέδριο. Οι συσκέψεις προς τον σκοπό αυτό στο σπίτι της κ. Ανεμογιάννη ( Μαυροματαίων 2) που τον φιλοξενούσε, πυκνώνουν, και καταλήγουν στην ίδρυση ενός καινούργιου πολιτικού υποκειμένου της Σοσιαλιστικής Εργατικής Ένωσης, με πρώτο πρόεδρό της τον ίδιο. Το πολιτικό πρόγραμμα της οποίας διατύπωσε με ένα εκτεταμένο Σοσιαλιστικό Μανιφέστο. Την ίδια περίοδο, Μάρτιο 1945, ο Καζαντζάκης συμμετέχει στην ίδρυση του Ελληνοσοβιετικού Συνδέσμου και εκλέγεται αντιπρόεδρός του. Ενώ εντείνει τις επαφές για την αποτροπή του επερχόμενου Εμφυλίου και την επαναφορά του Θρόνου, με τον Αλέξανδρο Σβώλο, τον Γιάννη Σοφιανόπουλο, τον Κυριάκο Βαρβαρέσσο, τον Θεμιστοκλή Σοφούλη, αλλά και με τον γραμματέα του ΚΚΕ Νίκο Ζαχαριάδη. Και παρά την αντίθεσή του με τις επιλογές πορείας του ΚΚΕ δεν διστάζει να προλογίσει βιβλίο για την Σοβιετική Ένωση, κάνοντας ανεπιφύλακτα τον ύμνο της (1946).

Η δράση αυτή όπως είναι προφανές δεν αφήνει αδιάφορη την Αστυνομία. Ο τότε Υποδιευθυντής της Γενικής Ασφάλειας Θ. Ρακιντζής, όπως μας πληροφορεί η Εφημερίδα των Συντακτών ( 12-13 Νοεμβρίου 2016) ζητά από το Δ’ Παράρτημα Ασφαλείας στις 16-8-1945: «Εξακριβώσατε παρακαλούμεν αθορύβως και εν πάση μυστικότι κοινωνικά φρονήματα και εν γένει διαγωγήν του Καζαντζάκη Νικολάου συγγραφέως, κατοίκου Μαυροματαίων αριθ. 2 και αναφέρατε μετά πλήρων στοιχείων ταυτότητός του… ». Το Παράρτημα Ασφαλείας απαντά στις 7-9 «Περί των κοινωνικών φρονημάτων και της δράσεως του Καζαντζάκη Νικολάου του Μιχαήλ και της Μαρίας ετών 60, συγγραφέας εξ Ηρακλείου Κρήτης Μαυροματαίων 2. Λαμβάνομεν την τιμήν … να αναφέρομεν υμίν ως εξηκριβώσαμεν ο εν περιλήψει αναφερόμενος εμφορείται υπό αναρχικών αρχών, εις την οικίαν του λαμβάνουν χώραν κομμουνιστικαί συγκεντρώσεις. Ούτος τυγχάνει καλής διαγωγής». Με αυτή την ιδιότυπη γλώσσα ο Υποδιευθυντής της Γενικής Ασφαλείας, απαντώντας στις 3-11 σε ερώτημα του κέντρου Αλλοδαπών για το αν θα του χορηγηθεί διαβατήριο, αποφαίνεται «…ως προκύπτει εκ των παρ’ ημίν τηρουμένων Αρχείων ο Καζαντζάκης Νικόλαος … εμφορείται υπό αριστερών ιδεών πλην όμως ούτος δεν διώκεται παρά της υπηρεσίας».

Αξίζει να σημειώσουμε ότι την ίδια ώρα ο Καζαντζάκης βρίσκεται στην Κρήτη με εντολή της Κυβέρνησης, ως πραγματογνώμων, μαζί με τους καθηγητές Κακριδή και Καλιτσουνάκη, για να συντάξουν έκθεση για τις γερμανικές ωμότητες στην διάρκεια της κατοχής, ενώ 20 μέρες αργότερα ορκίζεται ως Υπουργός άνευ χαρτοφυλακίου στην Κυβέρνηση που σχηματίζει ο Θεμιστοκλής Σοφούλης. Το γεγονός δεν αναστέλλει τη συνέχιση εμπλουτισμού του Φακέλου του, ο οποίος όσο προχωράνε τα χρόνια του εμφυλίου διογκώνεται, με την συμβολή της Χωροφυλακής, του Γενικού Επιτελείου Στρατού, ακόμη και του Υπουργείου Εξωτερικών. Όπως αναφέρεται μάλιστα στο ειδικό αφιέρωμα από το οποίο αντλούμε τα παραπάνω στοιχεία, αυτή συνεχίστηκε μέχρι και το… 1966, εννιά χρόνια από τον θάνατο του!

Εντωμεταξύ, η πορεία του ως Υπουργού (Νοέμβρης ’45 - Φλεβάρης ’46) λήγει με την παραίτησή του, μετά την συνένωση των διάσπαρτων σοσιαλιστικών μορφωμάτων σ’ ένα ενιαίο σοσιαλιστικό Κόμμα και τις επερχόμενες εκλογές του Μαρτίου. Την ίδια χρονιά το ανέβασμα στο Βασιλικό Θέατρο του έργου του «Καποδίστριας», προκαλεί τις έντονες αντιδράσεις των ακροδεξιών που απειλούν να κάψουν ακόμη και το θέατρο. Κι όταν οι εσωτερικές και εξωτερικές εξελίξεις καθιστούν αδύνατες τις προσπάθειες αποφυγής της εμφύλιας «κοσμοχαλασιάς», φεύγει για την Αγγλία για ένα ταξίδι 50 ημερών, που έμελλε να διαρκέσει μέχρι το τέλος της ζωής του. Η άνοδος του Εργατικού Κόμματος στην Αγγλική Κυβέρνηση αναπτερώνει τις ελπίδες του ότι μαζί με αριστερούς βρετανούς «συντρόφους» –έτσι του αποκαλεί– θα κατορθώσει να δημιουργήσει μια «Διεθνή του Πνεύματος» ενώ από το Αγγλικό περιοδικό Life and Letters τον Σεπτέμβρη του ’46 απευθύνει προς τον σκοπό αυτό έκκληση στους διανοουμένους όλου του κόσμου.

 «Να ιδρύσουν παγκόσμια οργάνωση των ανθρώπων του Πνεύματος για να αντιδράσουν στον πυρηνικό πόλεμο του μέλλοντος που θα καταστρέψει τις καταχτήσεις του πολιτισμού όπως απέδειξε το ολοκαύτωμα της Χιροσίμας»

Η προσπάθεια, με την όξυνση της απαρχής του Ψυχρού Πολέμου, ναυαγεί. Στα 1947 διορίζεται στην Ουνέσκο, με αποστολή την προώθηση μεταφράσεων των κλασικών της παγκόσμιας λογοτεχνίας, με στόχο την γεφύρωση των πολιτισμών Ανατολής και Δύσης. Θέση από την οποία παραιτείται τον Ιούνιο του 1948, για να αφοσιωθεί στο συγγραφικό του έργο το οποίο βρίσκεται στην πιο δημιουργική του περίοδο.

Στις 22-1- 1954 η Εστία με το πρωτοσέλιδο άρθρο της «Ένα βιβλίον διασύρει την Κρήτην και την Θρησκείαν», και την υπογραφή «Κρητικός», επιτίθεται στην έκδοση του Βιβλίου του Καπετάν Μιχάλης που μόλις είχε κυκλοφορήσει. Το άρθρο –όπως μας θύμισε ο Δημ. Γκιώνης πρόσφατα στην εφημ. των Συντακτών στις 14-15 Οκτωβρίου– καλούσε το κράτος, την εισαγγελία και την Εκκλησία να το απαγορεύσουν και να αποσύρουν όσα αντίτυπα κυκλοφορούσαν. Προκαλούσε μάλιστα τους Κρητικούς «να σηκωθούν ως είς άνθρωπος και να θραύσουν όλας τας προθήκας όπου πωλείται το βιβλίον που υβρίζει την πατρίδα μας και τους αγωνιστάς της … όπου εν μέσω των αισχροτέρων σκηνών διασύρεται και η επίσημος θρησκεία του Κράτους. Η δε Αρχιεπισκοπή και η Ιερά Σύνοδος, νομίζουν ότι εκπληρώνουν το καθήκον των αφήνουσαι ακαθοδήγητους τους πιστούς, έναντι των ερυθρών υβριστών της Εκκλησίας». Το ψευδώνυμο «Κρητικός» αποδίδεται, χωρίς ποτέ να διαψευστεί, στον Ακαδημαϊκό Σπύρο Μελά, από τους σφοδρότερους πολέμιους του Καζαντζάκη, που είχε ταξιδεύσει μέχρι και την Σουηδία για να εμποδίσει την απονομή σε αυτόν του Νόμπελ Λογοτεχνίας, σε μία από τις εννέα φορές που είχε κατατεθεί η υποψηφιότητά του. Η Ιερά Σύνοδος ζητά από την Κυβέρνηση την απαγόρευση των βιβλίων του ήδη είχε κυκλοφορήσει στην Γερμανία και το Ο Χριστός ξανασταυρώνεται, το οποίο ο Πάπας είχε κατατάξει στο Index των απαγορευμένων βιβλίων της Καθολικής Εκκλησίας. Στην Ιεραρχία βέβαια δεν έλειψαν και οι φωνές που ζητούσαν τον αφορισμό του Καζαντζάκη, μεταξύ αυτών και εκείνη του μητροπολίτη Χίου ο οποίος κατακεραυνώνει τον…. «Καπετάν Μιχάλη Μαυρίδη», προσθέτοντας το όνομα του εκδότη στον τίτλο του βιβλίου, το οποίο προφανώς δεν είχε καν διαβάσει!

Οι προτάσεις αυτές, παρά τον σάλο που προκάλεσαν, δεν προχώρησαν, και γιατί ο Καζαντζάκης δεν ανήκε, ως Κρητικός και κάτοικος εξωτερικού, στο πλήρωμα της Ελλαδικής Εκκλησίας και γιατί σε ερώτηση προς τον Οικουμενικό Πατριάρχη Αθηναγόρα εκείνος απάντησε «τα βιβλία του Καζαντζάκη κοσμούν την πατριαρχική Βιβλιοθήκη»! Το θέμα απασχόλησε και την Βουλή. Ενώ κύμα συμπαράστασης δημιουργείται στην Αθήνα και το Εξωτερικό και από τον συντηρητικό τύπο με επικεφαλής την Καθημερινή με αρχισυντάκτη τον Αιμ. Χουρμούζιο, και σειρά πολιτικών όπως ο Αλ Σβώλος, ο Κων. Μητσοτάκης, ο Γ. Παπανδρέου, καθώς και ανθρώπων του πνεύματος μεταξύ των οποίων των Ε. Παπανούτσου. Αγ. Τερζάκη, Ι. Μ. Παναγιωτόπουλο Π. Χάρη Π. Πρεβελάκη Μ. Πλωρίτη. Επίσης σημαντικό ρόλο στο σταμάτημα της δίωξης Καζαντζάκη έπαιξε, σύμφωνα με τον εκδότη του έργου Γιάννη Γουδέλη, η παρέμβαση της ψυχαναλύτριας και μαθήτριας του Φρόυντ, Μαρίας Βοναπάρτη, συζύγου του Πρίγκιπα Γεωργίου, πρώην αρμοστή της Κρήτης, και θαυμάστριας του Καζαντζάκη, που της είχε αφιερώσει μάλιστα τον Τελευταίο Πειρασμό, και η οποία σε δείπνο που είχε παραθέσει στο Παρίσι στο βασιλικό ζεύγος της Ελλάδας είχε καλεσμένο και τον Καζαντζάκη «Η πληροφορία και μόνο στους ιθύνοντες ότι η Φρειδερίκη δείπνησε με τον Καζαντζάκη τους έκοψε τα πόδια». Πάντως αξίζει να αντιγράψουμε την απάντηση του συγγραφέα στην Ιεραρχία:

«Με καταραστήκατε άγιοι πατέρες. Εγώ σας δίνω την ευχή μου. Εύχομαι η συνείδησή σας να είναι τόσο καθαρή όσο η δική μου και να είστε τόσο ηθικοί και τόσο θρησκευόμενοι όσο είμαι εγώ»

Ενώ στην απόφαση του Βατικανού να κατατάξει τον Χριστό ξανασταυρώνεται στο Index απαγορευμένων βιβλίων, με τηλεγράφημά του απαντά με τη φράση του Χριστιανού απολογητή Τερτυλλιανού: ‘Ad tum Domine tribunal appello” ( στο Δικαστήριό σου Κύριε ασκώ έφεση)

Άλλωστε του Καζαντζάκη δεν του είναι αδιάφορος ο Θεός, ούτε τον έχει διαγράψει, συνέχεια αγωνιά να τον βρει μέσα στο προσωπικό ανθρώπινο δράμα. Προφανώς, όπως γράφει και ο Αγ. Ελεφάντης (Αυγή, 25–5–1997) αυτή φιλοσοφική έγνοια πράγματι τον καθιστά από μια δογματική άποψη αιρετικό, αλλά όχι άθεο, όπως αναλύει διεξοδικά την όλη υπόθεση των σχέσεων του με την Εκκλησία μέχρι και την ταφή του, ο Μητροπολίτης Αρκαλοχωρίου Καστελλίου και Βιάννου Ανδρέας Νανάκης (Αντί, τ. 911-12, 4-1-2008). Το γεγονός αυτό ενοχλεί βέβαια τους Κομμουνιστές διανοουμένους όπως ο Κορδάτος, ο Βάρναλης, ο Αυγέρης η Λιλή ζωγράφου και άλλοι.

Εντωμεταξύ ο Καζαντζάκης συγκινείται με το δράμα της Κύπρου, που το εντάσσει στο όλο αντιαποικιακό κίνημα και τους αγώνες ενάντια στην πυρηνική απειλή, όπως αποδεικνύει και η ομιλία του στην παραλαβή του βραβείου Ειρήνης στα 1956 στη Βιέννη. Πρόκειται για μια συγκλονιστική ομιλία υπέρ της Ειρήνης και της Ελευθερίας. Αντιγράφουμε ένα απόσπασμα:

«Αγαπητοί Φίλοι

Δέχομαι την υψηλή αυτή αμοιβή το παγκόσμιο Βραβείο Ειρήνης , όπως ένας γέρος εργάτης το μεροκάματο άμα πια βραδιάσει. Είμαι βαθιά συγκινημένος. Είμαι βαθιά συγκινημένος, συνάμα και ντρέπομαι και δεν ξέρω τι να κάμω. Είμαι άξιος να δεχτώ ένα τέτοιο μεροκάματο; Τις πρώτες στιγμές δίστασα και τέλος εξ ονόματος της Κρήτης, της πατρίδας μου, θεώρησα πως μπορώ να δεχτώ μια τέτοια τιμή. Αυτή μονάχα η Κρήτη, το τραγικό νησί που τόσο ακριβά κατάχτησε την ειρήνη είναι άξια για μια τέτοια αμοιβή… Προσπαθώ να συγκρατήσω τον πόνο μου, μα δεν μπορώ. Στην αποψινή γιορτή της Ειρήνης το πρόσωπο της Κύπρου υψώνεται μπροστά μου γεμάτη αίματα... Για πρώτη φορά συνάμα και τα μέσα της εξόντωσης στάθηκαν τόσο τρομαχτικά. Η επιστήμη, το δίστομο αυτό μαχαίρι, έθεσε διαβολική δύναμη στα χέρια του πιθηκάνθρωπου. Του κάκου από χιλιάδες χρόνια ο πιθηκάνθρωπος αυτός κίνησε να φτάσει στην ανώτατη αποκορύφωσή του, στον άνθρωπο... Στην άκρα του κόσμου ένας πεινάει, εμείς φταίμε. Δεν μπορούμε νάμαστε λεύτεροι αν ένας στην άκρα του κόσμου παραμένει σκλάβος …»

 Για να συμπληρώσει, σε άλλο κείμενό του της εποχής:

«Στην σημερινή κρίσιμη ιστορική στιγμή, όπου οι δύο κόσμοι πάνοπλοι συγκρούονται, να κοιτάζεις σφαιρικά με αθόλωτο μάτι –αθόλωτο κι από μίσος κι από αγάπη– την σημερινή πραγματικότητα, να βλέπεις και να κρίνεις με ψυχική και πνευματική ανεξαρτησία…. Ένας πνευματικός άνθρωπος, σήμερα περισσότερο παρά ποτέ, έχει μεγάλη ευθύνη. Έχει χρέος να διαποτιστεί από την μοίρα της εποχής του, να μην φύγει, να σταθεί στο σταυροδρόμι, όπου φυσούν όλες οι ανησυχίες κι ελπίδες, ρόδο των ανέμων. Η φυγή είναι άναντρη λιποταξία …. Να πολεμά για την Ελευτερία, την Ειρήνη και την αξιοπρέπεια του Ανθρώπου»

Σ’ αυτόν τον αγώνα και το τελευταίο του γραπτό, χαιρετισμός στο Διεθνές αντιαποικιακό Συνέδριο Αθηνών Οκτώβριος του 1957.

«Αδελφοί καλώς ορίσατε στη χώρα που γεννήθηκε η ελεφθερία –ελεφθερία ή θάνατος είταν πάντα το σύνθημα του αληθινού ανθρώπου στις κρίσιμες στιγμές– κρίσιμη η στιγμή που περνάει σήμερα η ανθρωπότητα , ας ενωθούμε να λυτρωθούν οι σκλαβομένοι ακόμα αδελφοί μας, στις αποικίες. Είμαι εφτυχής να μπορέσω να δουλέψω κι εγώ μαζί σας για τη λύτρωση του ανθρώπου»

Και μ’ αυτή την αγωνία στράτευσης έφυγε !

Και εμείς κλείνουμε τούτο το αφιέρωμα που, όσο πιο αδρά μπορέσαμε, δώσαμε την ιδεολογικό-πολιτική πορεία αυτού του αξεδίψαστου Οδυσσέα, ανιχνευτή τόπων, ιδεών και ανθρώπων.