Καβαφική αλληγορία

Μαίρη Θηβαίου, Edge of desire quotes, 2017, βίντεο προβολή

ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΒΑΡΘΑΛΙΤΗ

Ο Ιάσων Κλεάνδρου, ο μελαγχολικός εκείνος ποιητής που ζει στην Κομμαγηγή στο τέλος του έκτου αιώνος μ. Χ., και ξεσκεπάζει, σ’ έναν σχεδόν εσωτερικό μονόλογο, το άλγος που του προξενεί το «γήρασμα του σώματος και της μορφής» είναι ένα από τα πιο συγκινητικά –και πιστά- προσωπεία του Αλεξανδρινού:

       Το γήρασμα του σώματος και της μορφής μου

        είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι.

        Δεν έχω εγκαρτέρησι καμιά.

        εις σε προστρέχω Τέχνη της Ποιήσεως,

        πού κάπως ξέρεις από φάρμακα∙

        νάρκης του άλγους δοκιμές εν Φαντασία και Λόγω.

Θαρρείς πως σε λίγο η Ποίησις, που τόσο έντονα προσωποποιείται, θα εμφανιστεί, με σάρκα και οστά, στον μελαγχολικό στιχοπλόκο και θα σταλάξει στις πληγές του το νηπενθές που λαχταρά, περίπου όπως εμφανίστηκε η Φιλοσοφία στον Βοήθιο, όταν κι εκείνος φάρμακα για τον δικό του πόνο ζητούσε: «sed medicinae tempus est», τώρα είναι καιρός φαρμάκων: «Ενώ  αναλογιζόμουν μέσα μου σιωπηλός όλα αυτά  κι άφηνα τη γραφίδα να φανερώσει τις αξιοθρήνητες μεμψιμοιρίες μου, θαρρώ πως είδα να στέκει πάνω απ’ το κεφάλι μου μια γυναίκα με όψη σεβάσμια, με μάτια ακτινοβόλα και διαπεραστικά, με χρώμα ζωηρό και δύναμη ανεξάντλητη, πέρα απ’ τη συνηθισμένη των ανθρώπων, αν και πολύ ηλικιωμένη, που με κανέναν τρόπο δεν θα τη θεωρούσες της εποχής μας, με παράστημα αμφίβολο και αβέβαιο. Γιατί άλλοτε περιοριζόταν στο κοινό, το ανθρώπινο ύψος, άλλοτε πάλι έμοιαζε να ακουμπά τον ουρανό με την κορυφή της κεφαλής της∙ όταν σήκωνε το κεφάλι της ψηλότερα, έσκιζε ως και το ίδιο το στερέωμα κι εξαπατούσε το βλέμμα των ανθρώπων που την κοιτούσαν. Τα ρούχα της ήταν άψογα, καμωμένα από λεπτότατες ίνες υφασμένες με την πλέον λεπτεπίλεπτη τέχνη, και τα είχε υφάνει η ίδια, όπως μου είπε κατόπιν» (παρακολουθώ, με κάποιες τροποποιήσεις, τη μετάφραση του Αντώνη Σακελλαρίου, αλλά ας παρακαλέσω τον αναγνώστη να ανατρέξει  και στην κλασσική, βυζαντινή μετάφραση του Μάξιμου Πλανούδη).

Υπενθυμίζω πως ο Βοήθιος (ή Βοηθός, όπως τον εξελληνίζει ο Πλανούδης) ζει μερικές δεκαετίες πριν από τον Ιάσωνα Κλεάνδρου, στη ρωμαϊκή  Ιταλία, που εκείνη την εποχή βρίσκεται στα χέρια του Οστρογότθου βασιλιά Θεοδώριχου (η Κομμαγηνή θα πέσει στους Άραβες λίγα χρόνια αργότερα) και πως, κατηγορούμενος για συνωμοσία,  γράφει την Παραμυθία της Φιλοσοφίας σε μια φυλακή  της Παβίας, όπου και θα εκτελεστεί. Κι οι δυό τους, και ο αληθινός φιλόσοφος και ο φανταστικός ποιητής, ζουν, στα πρόθυρα του Μεσαίωνα, το λυκόφως ενός κόσμου. Ας πω ακόμη πως η Φιλοσοφία του Λατίνου είναι  μουσόληπτη (όπως φαίνεται από τα έξοχα λυρικά κομμάτια που συναπαρτίζουν αυτή τη μενίππεια σάτιρα), ενσωματώνει και της «Τέχνη της Ποιήσεως», ακριβώς όπως κι η καβαφική Μούσα είναι μια Μούσα φιλοσοφούσα- άλλωστε ο ίδιος ο Αλεξανδρινός ονοματίζει φιλοσοφική μιαν ολόκληρη κατηγορία ποιημάτων του.

Αν ο Ιάσων Κλεάνδρου έγραφε, θα μας παρουσίαζε κάτι ανάλογο: δηλαδή είτε μια συνομιλία του με την Ποίηση είτε μιαν επίκληση σ’ αυτήν. Πάντως, η μέθοδός του θα ήταν η αλληγορική, δηλαδή θα ενσάρκωνε την ποιητική τέχνη σε μιαν αλληγορική μορφή που θα την προσωποποιούσε.

Μια τέτοια όμως  αλληγορία θα την απέστεργε  ο Καβάφης, που η δική μέθοδος  είναι ρεαλιστική (εδώ στο ψυχολογικόν επίπεδο). Τίποτε δεν θα του ήταν πιο ξένο από το να σωματοποιήσει μιαν αφηρημένη έννοια. Δεν γλίτωσε από τον συμβολισμό, την κυρίαρχη σχολή της νεότητάς του, για να νεκραναστήσει την αλληγορία.

Αν όμως ξανασυλλογιστούμε πως ο Ιάσων Κλεάνδρου είναι ένα από τα πιο πιστά προσωπεία του Αλεξανδρινού, πως ο Καβάφης σχεδόν ταυτίζεται μαζί του (κι άρα, ίσως ανεπίγνωστα, υιοθετεί τη δική του ποιητική αντίληψη), το αριστουργηματικό αυτό επίγραμμα βρίσκεται σ’ ένα γοητευτικό μεταίχμιο μεταξύ ρεαλισμού και αλληγορίας. Δεν είναι από τα μικρότερα θέλγητρά του. 

Ο Γιώργος Βαρθαλίτης είναι ποιητής και φιλόλογος