Homo Liber

ΤΟΥ MICHAEL LÖWY

Αικατερίνη Γεγησιάν, Το προσφυγάκι, 2017, 120 ευρεθέντα αγαλματίδια, πορσελάνη, πηλός, γύψος, ρητίνη, ξύλινο τραπέζι, διαστάσεις μεταβλητές

 ΣΑΒΒΑΣ ΜΙΧΑΗΛ, Homo Liber. Δοκίμια για την Εποχή, την Ποίηση και την

 Ελευθερία, εκδόσεις Άγρα, σελ. 319

Ο Σάββας Μιχαήλ είναι ένας λαμπρός διανοούμενος, Έλληνας και Ιουδαΐζων, Εβραίος άπιστος αλλά με βαθειά γνώση του Ταλμούδ και της καββαλιστικής φιλολογίας, μαρξιστής αλλά με αναφορές στον εβραϊκό μεσσιανισμό· με δυο λόγια, πρόκειται για έναν ά-τυπο στοχαστή που θα μπορούσαμε ίσως να τον θεωρήσουμε σαν θρησκευτικό άθεο.

Το νέο τούτο βιβλίο του Σάββα Μιχαήλ, όπως και τα προηγούμενα, είναι μια συλλογή δοκιμίων μεταξύ φιλοσοφίας, λογοτεχνίας, ποίησης, πολιτικής θεωρίας και Ιστορίας των θρησκειών. Ποιο είναι το οδηγό νήμα σ’ αυτό το λίγο ετερόκλιτο σύνολο; Αναμφίβολα είναι η ιδέα της Ουτοπίας, την οποία ταυτίζει με την βιβλική έννοια του Ολάμ α-Μπά, του “Κόσμου που Έρχεται”: έναν όρο που συχνά αναφέρεται στο υπερβατικό αλλά που ο Μιχαήλ ερμηνεύει δίνοντάς του ένα νόημα κοσμικό και εμμενή. Δεν πρόκειται για το Βασίλειο των Ουρανών αλλά για το Μεσσιανικό Βασίλειο επί της γης, ένα κόσμος ελευθερίας, δικαιοσύνης και ισότητας. Ή, για να χρησιμοποιήσουμε τους όρους ενός άλλου Εβραίου μαρξιστή, του “φιλόσοφου της Ελπίδας” Ernst Bloch, πρόκειται για το Noch Nicht Sein, για “Αυτό που δεν υπάρχει ακόμα” αλλά που ήδη εμπνέει τα όνειρα, τις προσδοκίες και τους πόθους των καταπιεσμένων.

Στην καταγωγή της μοντέρνας ιδέας της ελευθερίας βρίσκεται ο Pico della Mirandola, ο φιλόσοφος και ανθρωπιστής της Αναγέννησης, του οποίου η Oratio de Hominis Dignitate (1486) [Λόγος Περί της Αξιοπρέπειας του Ανθρώπου] είναι ένας ύμνος στην ανθρώπινη ελευθερία. Ο Σάββας Μιχαήλ ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για τις εβραϊκές -ιδιαίτερα καββαλιστικές- πηγές αυτής ανθρωπιστικής οικουμενικής σύνθεσης. Ο Πίκο ντελλά Μιράντολα ήταν μαθητής ενός Εβραίου αβερροϊστή από την Κρήτη, του Ηλία del Medigo [του Ιατρού]. Αυτός του γνώρισε τα έργα των καββαλιστών Γιοσέφ Γκικατίλα και Αβραάμ Αμπουλαφιά, καθώς και εκείνα του Γιεουντά Αμπραβανέλ, γνωστού και ως Leone Ebreo, στου οποίου το ανθρωπιστικής εμπνεύσεως έργο Dialoghi d' Amore [Διάλογοι Αγάπης], αναδεικνύεται η σύνδεση αγάπης και ελευθερίας.

Ορισμένες από αυτές τις πηγές είναι κοινές στον Πίκο και στον άλλο μεγάλο στοχαστή της μοντέρνας ελευθερίας, τον Μπαρούχ Spinoza, του οποίου το έργο, παρά το χέρεμ (αφορισμό) ενάντιά του από τους επικεφαλής της Συναγωγής του Άμστερνταμ, έχει βαθειές εβραϊκές ρίζες. Όμως, όπως προσθέτει με πονηριά ο Σάββας Μιχαήλ, θυμίζοντας τα λόγια μιας άλλης Εβραίας συγγραφέως, της Γερτρούδης Stein, “είναι σημαντικό να έχεις ρίζες, φτάνει να μπορείς να τις παίρνεις μαζί σου όταν φεύγεις”. Αυτό ακριβώς έκανε κι ο marrano Σπινόζα.

Σύμφωνα με τον Μιχαήλ, ανάμεσα στις πηγές του Amor intellectualis Dei του Σπινόζα είναι και οι Διάλογοι Αγάπης του Γιεουντά Αμπραβανέλ, ενώ ανάμεσα στις ρίζες της άλλης περίφημης έννοιας του σοφού του Άμστερντάμ για τον Deus sive Natura βρίσκεται ο Ελοΐμ α-Τεβά της καββαλιστικής παράδοσης (κατά την υπόθεση που πρότεινε ο Moshe Idel).

Εχθρός κάθε εθελοδουλίας, μαζί και της θρησκείας ως κρατικής ιδεολογίας - πράγμα που ισχύει επίσης, κατά τον Σάββα Μιχαήλ, και για τον αθεϊσμό σαν κρατική θεολογία στον σταλινισμό- ο Σπινόζα πιστεύει στην ανθρώπινη ελευθερία. Ο Homo Liber [ο Ελεύθερος Ανθρωπος] είναι εκείνος που ex solo rationis dictamine vivit, ζει σύμφωνα με τις επιταγές του Λόγου μοναχά (Ethica IV,LXVII) και δρα not ut Legem, sed ex amore, όχι λόγω του Νόμου αλλά λόγω της αγάπης ( Γράμμα στον Blyenbergh, 5 Ιανουαρίου 1665).

Ο Σάββας Μιχαήλ υπενθυμίζει ότι αυτή η επιθυμία της Ουτοπίας της ανθρώπινης ελευθερίας υπάρχει επίσης ακόμα και στις πιο ζοφερές στιγμές της Ιστορίας. Εντυπωσιακό παράδειγμα είναι οι Θέσεις πάνω στην Έννοια της Ιστορίας του Walter Benjamin. Γραμμένες το 1940, την στιγμή που ο Γερμανοεβραίος μαρξιστής φιλόσοφος προσπαθούσε να ξεφύγει από τις διώξεις του καθεστώτος του Βισύ και την Γκεστάπο στην νότια Γαλλία, μεταφέρουν το μεσσιανικό μήνυμα της ανθρώπινης χειραφέτησης.

Ο Σάββας Μιχαήλ συγκρίνει τους στοιχασμούς του Μπένγιαμιν με τις προσευχές μιας παραδοσιακής ένωσης πιστών Εβραίων των μεσογειακών χωρών, των Σομρέι α- Μπόκερ (των Φρουρών του Πρωϊνού), οι οποίοι, την παραμονή των εβραϊκών Μεγάλων Εορτών [της Πρωτοχρονιάς/Ρος α-Σανά και της Ημέρας των Καθαρμών-Γιομ Κιπούρ], στέκονταν τα χαράματα στην ακρογιαλιά και ψάχνανε στον ορίζοντα αναμένοντας τα σημεία που θα εξαγγέλλανε την Λύτρωση. Το πρωί, με την εμφάνιση του ήλιου και την απουσία του τόσο αναμενόμενου Μεσσία διασκορπίζονταν. Η σύγκριση είναι ποιητικά πετυχημένη αλλά μου φαίνεται ότι πολιτικά είναι συζητήσιμη: στις Θέσεις του Μπένγιαμιν δεν τίθεται θέμα αναμονής μέσα στην προσευχή, αλλά δράσης, με την επαναστατική πράξη της διακοπής της ιστορικής συνέχειας, για να επέλθει ο ερχομός της μεσσιανικής εποχής...

Όπως υπενθυμίζει ο Σάββας Μιχαήλ, για τον Μπένγιαμιν ο Ολάμ α-Μπα, ο Κόσμος που Έρχεται που υπόσχονταν η εβραϊκή παράδοση βρίσκει το κοσμικό ισοδύναμό του στο “Βασίλειο της Ελευθερίας”, την αταξική κοινωνία της μαρξιστικής Ουτοπίας.

Στο βιβλίο του Ο Αθεϊσμός μέσα στον Χριστιανισμό, ο Ερνστ Μπλοχ προέτρεπε να διαβάζουμε την Βίβλο, χωρίς να ξεχνάμε “το αλάτι του αθεϊσμού”. Ο Σάββας Μιχαήλ συμμερίζεται αυτήν την γνώμη αλλά προσθέτει αυτό το ειρωνικό σχόλιο: “Δεν μπορούμε να τρώμε μόνον αλάτι. Η Νεκρά Θάλασσα δεν είναι ο Ωκεανός της Ζωής”. Είναι μια καλή σύνοψη του θρησκευτικού αθεϊσμού που εμπνέει αυτήν την συλλογή δοκιμίων.

Μετάφραση από τα γαλλικά: Κατερίνα Μάτσα