Ένας πόλεμος τέταρτης γενιάς

ΤΟΥ ΙΓΝΑΣΙΟ ΡΑΜΟΝΕ

[Από το βιβλίο του Ιγνάσιο Ραμονέ, Η αυτοκρατορία της επιτήρησης, με επίμετρο δύο συνεντεύξεις με τους Τζούλιαν Άσανζ και Νόαμ Τσόμσκι, που μόλις κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου – μετάφραση Γιώργος Καράμπελας, σελ. 192]

Να έχετε κατασκόπους παντού!

Σουν Τσου, Η τέχνη του πολέμου 

Όλοι αυτοί οι –αποκαλούμενοι «ελευθεροκτόνοι» από πλήθος οργανώσεις υπεράσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων– νόμοι τύπου Patriot Act που καταπατούν το δικαίωμα εκατομμυρίων ανθρώπων στην ανωνυμία και στην ιδιωτική ζωή είναι επίσης συνέπεια ενός νέου στρατιωτικού δόγματος: του «διαρκούς και απεριόριστου πολέμου». Πρώτα για τις αμερικανικές αρχές, και έπειτα, βαθμηδόν, για τις κυβερνήσεις κι άλλων κρατών, μεταξύ των οποίων και της Γαλλίας, η απειλή που συνιστούν οι τρομοκράτες ή οι μη αναγνωρισμένοι αντάρτες, που κρύβονται μέσα στον ίδιο τον αστικό ιστό, επιβάλλει το πέρασμα σε ένα ανώτερο επίπεδο συλλογής πληροφοριών μέσω τεχνολογιών αιχμής. «Στον αγώνα μας κατά της τρομοκρατίας», δηλώνει, για παράδειγμα, ο πρόεδρος Μπαράκ Ομπάμα, «χρειαζόμαστε όλα τα αποτελεσματικά εργαλεία που διαθέτουμε».

Σύμφωνα με το δόγμα αυτό, ο σημερινός ασύμμετρος πόλεμος, κυρίως ενάντια στο τζιχαντιστικό φαινόμενο (τόσο της Αλ-Κάιντα όσο και, πιο πρόσφατα, της ομάδας του Ισλαμικού Κράτους), ιδίως ενάντια στους «εν υπνώσει θύλακές» του, και όλως ιδιαιτέρως ενάντια στη μορφή του «μοναχικού λύκου», ενισχύει με τρόπο ριζικό τη διαρκή καταφυγή σε στρατιωτικοποιημένες τεχνικές παρακολούθησης και στοχοποίησης των χώρων της καθημερινής ζωής.

Αυτός ο «πόλεμος τέταρτης γενιάς», πράγματι, εκτυλίσσεται ολοένα περισσότερο, όπως εξηγεί ο Βρετανός γεωγράφος Στίβεν Γκράχαμ, σε αστικούς χώρους: σταθμούς, σουπερμάρκετ, γραφεία, εμπορικά καταστήματα, διαδρόμους του μετρό, βιομηχανικά προάστια, αεροδρόμια… «Η πόλη τίθεται έτσι στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος των ιθυνόντων των υπηρεσιών ασφάλειας και του στρατού, τόσο ως χώρος τρωτότητας των δυτικών δυνάμεων όσο και ως πεδίο των μαχών που πρέπει να δοθούν ενάντια στους εχθρούς της Δύσης».

Ιπτάμενα ρομποτικά έντομα

Η απάντηση των αρχών ήταν λοιπόν ο πολλαπλασιασμός των στρατηγικών παρακολούθησης και ελέγχου με τη βοήθεια των νέων εργαλείων κατασκοπείας, που εφαρμόζονται σε μεγάλο βαθμό εξ αποστάσεως: κατάρτιση προφίλ των ατόμων, επιτήρηση των τόπων, εξακρίβωση των συμπεριφορών, κ.ο.κ., με χρήση ταυτόχρονα όλων των διαθέσιμων τεχνολογιών παρακολούθησης –βίντεο, βιομετρικά σκάνερ, δορυφόροι, δρόνοι, υπέρυθρες κάμερες– και όλων των τεχνικών υφαρπαγής δεδομένων –δακτυλικά αποτυπώματα ή αποτυπώματα παλάμης, σάρωση της ίριδας του ματιού, σύγκριση των DNA, αναγνώριση φωνής, προσώπου, βάρους, μέτρηση της θερμοκρασίας του σώματος με λέιζερ, συγκριτική ανάλυση της οσμής ή του βαδίσματος, ιπτάμενα ρομποτικά έντομα (ή έντομα-δρόνοι) που μπαίνουν στο εσωτερικό των κτιρίων για να παρατηρήσουν τον εχθρό και τον εξοπλισμό του…

Όλα αυτά συνεπάγονται μια πραγματική εισβολή στην ιδιωτική ζωή των πολιτών, από μια σειρά αόρατων, συχνά, ανιχνευτών που συνδέονται μεταξύ τους και είναι σε θέση να παρακολουθούν όλες τις πράξεις και τις κινήσεις τους. Ο Κρις Άντερσον, πρώην αρχισυντάκτης του περιοδικού Wired και ιδρυτής της 3DRobotics, μιας εταιρείας κατασκευής ρομπότ, θεωρεί ότι η τάση αυτή θα συνεχιστεί και θα ενταθεί. Προβλέπει ότι στο εγγύς μέλλον, με τον πολλαπλασιασμό των δρόνων, «θα υπάρχουν εκατομμύρια κάμερες που θα πετούν πάνω από τα κεφάλια μας». Οι δρόνοι αυτοί θα βασίζονται σε «μοντέλα ζωής» (patterns of life): αν ένα άτομο εμφανίζει «χαρακτηριστικά ζωής» που παραπέμπουν «οπτικά» σε εκείνα ενός ατόμου το οποίο έχει ταυτοποιηθεί ως «επικίνδυνο», θα στοχοποιείται και θα εξολοθρεύεται. Το όνομά του δεν θα γνωστοποιείται σε καμία στιγμή: η ταυτότητα έχει μικρότερη σημασία απ’ ό,τι η φυσική εξόντωση κάποιου που μοιάζει με «επικίνδυνο τρομοκράτη». Οδεύουμε έτσι προς έναν κόσμο σαν εκείνον που είχε φανταστεί ο Βρετανός μυθιστοριογράφος Άρθουρ Κλαρκ, το 1987, στο αφήγημα επιστημονικής φαντασίας 2061: Οδύσσεια Τρία. Η υπόθεση εξελισσόταν στην «εποχή της διαφάνειας», σε έναν κόσμο όπου την ειρήνη και την τάξη τις εγγυούταν η συνεχής ολοκληρωτική παρακολούθηση την οποία εξασφάλιζαν σμήνη δορυφόρων…

Μας ακούει η τηλεόρασή μας!

Πολύ πριν από το 2061, διαρκώς, στην καθημερινή μας ζωή, αφήνουμε ίχνη που μαρτυρούν την ταυτότητά μας, φανερώνουν τις σχέσεις μας, καταγράφουν τις μετακινήσεις μας, ταυτοποιούν τις ιδέες μας, αποκαλύπτουν τα γούστα μας, τις επιλογές μας και τα πάθη μας, ακόμα και τα πιο μύχια. Σε όλο τον πλανήτη, πολλαπλά δίκτυα μαζικού ελέγχου δεν παύουν να μας επιτηρούν. Παντού, κάποιος μας βλέπει από τις τρύπες των νέων ψηφιακών κλειδαριών. Η ανάπτυξη του ίντερνετ των πραγμάτων (Internet of things) και η ραγδαία αύξηση των συνδεδεμένων αντικειμένων πολλαπλασιάζουν τους χαφιέδες κάθε λογής που μας παρακολουθούν. Στις Η.Π.Α., για παράδειγμα, η εταιρεία ηλεκτρονικών Vizio, με έδρα το Ιρβάιν της Καλιφόρνιας, ο μεγαλύτερος κατασκευαστής «έξυπνων» τηλεοράσεων που συνδέονται στο ίντερνετ, αποκάλυψε πρόσφατα ότι οι τηλεοράσεις της κατασκόπευαν τους χρήστες μέσω προεγκατεστημένων τεχνολογιών.

Οι συσκευές καταγράφουν οτιδήποτε καταναλώνουν οι τηλεθεατές από οπτικοακουστικά προγράμματα – προγράμματα καλωδιακών καναλιών, αλλά και DVD, πακέτα πρόσβασης στο ίντερνετ ή κονσόλες βιντεοπαιχνιδιών... Η Vizio μπορεί λοιπόν να ξέρει τα πάντα για τις προτιμήσεις των πελατών της σε ό,τι αφορά την οπτικοακουστική ψυχαγωγία. Και κατά συνέπεια να πουλά αυτές τις πληροφορίες σε διαφημιστικές εταιρείες οι οποίες, χάρη στην ανάλυση των δεδομένων που έχουν συλλέξει, γνωρίζουν με ακρίβεια τα γούστα των χρηστών και είναι έτσι σε θέση να τους «στοχοποιούν» αποτελεσματικότερα.

Η στρατηγική αυτή ως τέτοια δεν διαφέρει από εκείνη που χρησιμοποιούν ήδη ευρέως το Facebook ή η Google, για παράδειγμα, για να αποκτήσουν γνώση των χρηστών τους και να τους προτείνουν διαφημίσεις προσαρμοσμένες στα υποτιθέμενα γούστα τους. Θυμόμαστε ότι στο 1984 του Όργουελ οι τηλεοράσεις –υποχρεωτικές σε κάθε διαμέρισμα– «βλέπουν» μέσω της οθόνης τι κάνουν οι άνθρωποι («Τώρα, μπορούμε να σας βλέπουμε!»). Και το ερώτημα που θέτει σήμερα η ύπαρξη συσκευών τύπου Vizio είναι αν θα δεχτούμε να μας κατασκοπεύει η τηλεόρασή μας.

Φαίνεται πως όχι, αν κρίνουμε από το δριμύ κατηγορώ που εξαπέλυσε τον Αύγουστο του 2015 ο βουλευτής της Καλιφόρνιας Μάικ Γκάτο ενάντια στη νοτιοκορεάτικη εταιρεία Samsung επειδή εξόπλισε κι αυτή τις νέες τηλεοράσεις της με ένα κρυμμένο μικρόφωνο, ικανό να ηχογραφεί και να μεταδίδει σε τρίτους τις συνομιλίες των τηλεθεατών εν αγνοία τους… Ο Γκάτο, που είναι πρόεδρος της Επιτροπής για την Προστασία του Καταναλωτή και της Ιδιωτικής Ζωής στο Κογκρέσο της Καλιφόρνιας, κατέθεσε μάλιστα κι ένα νομοσχέδιο που απαγορεύει στις τηλεοράσεις να κατασκοπεύουν τους ανθρώπους.

Αντιθέτως, ο Τζιμ Ντέμπσι, διευθυντής του Κέντρο «Δίκαιο και Τεχνολογίες» του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας στο Μπέρκλεϊ, θεωρεί ότι οι τηλεοράσεις-χαφιέδες θα πολλαπλασιαστούν: «Η τεχνολογία θα επιτρέπει να αναλύονται οι συμπεριφορές των ανθρώπων. Και αυτό δεν ενδιαφέρει μόνο τους διαφημιστές. Θα μπορούσε να επιτρέψει τη διεξαγωγή ψυχολογικών ή πολιτισμικών αξιολογήσεων που θα ενδιαφέρουν επίσης τις ασφαλιστικές εταιρείες, για παράδειγμα». Άλλωστε, οι εταιρείες ανθρωπίνων πόρων και προσωρινής εργασίας χρησιμοποιούν ήδη συστήματα ανάλυσης της φωνής για να καταρτίσουν μια άμεση ψυχολογική διάγνωση των ατόμων που τις παίρνουν τηλέφωνο ψάχνοντας δουλειά…

Ποτέ ξανά μόνοι

Σκορπισμένοι λοιπόν παντού σχεδόν, μέχρι και στις τηλεοράσεις μας, οι ανιχνευτές κινήσεων και πράξεων αφθονούν. Γύρω μας, συσκευές καταγράφουν την ταχύτητα των μετακινήσεων ή των διαδρομών μας· τεχνολογίες εύκολης αναγνώρισης απομνημονεύουν το αποτύπωμα του προσώπου μας και δημιουργούν για καθέναν από εμάς βάσεις βιομετρικών δεδομένων εν αγνοία μας… Για να μη μιλήσουμε για τα νέα τσιπ ταυτοποίησης μέσω ραδιοσυχνοτήτων (RFID), που αποκαλύπτουν αυτομάτως το καταναλωτικό μας προφίλ, όπως κάνουν ήδη οι «κάρτες πόντων» τις οποίες παρέχουν γενναιόδωρα τα περισσότερα μεγάλα σουπερμάρκετ (Carrefour, Casino, Auchan, Leclerc) και εμπορικά καταστήματα (Galeries Lafayette, Printemps, FNAC).

Ούτε μπροστά στην οθόνη του υπολογιστή μας είμαστε πια μόνοι. Ποιος συνεχίζει να αγνοεί ότι τα ηλεκτρονικά μηνύματα, οι επισκέψεις στον Ιστό, οι συνομιλίες στα κοινωνικά δίκτυα εξετάζονται και φιλτράρονται; Κάθε κλικ, κάθε χρήση του τηλεφώνου ή της πιστωτικής κάρτας και κάθε πλοήγηση στο διαδίκτυο παρέχει, για καθέναν από εμάς, ακριβείς πληροφορίες τις οποίες σπεύδει να αναλύσει μια σκιώδης αυτοκρατορία στην υπηρεσία εμπορικών εταιρειών, διαφημιστών, χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, πολιτικών κομμάτων ή κυβερνητικών υπηρεσιών.

Έτσι, η αναγκαία ισορροπία μεταξύ ελευθερίας και ασφάλειας κινδυνεύει να κλονιστεί. Στην ταινία του Μάικλ Ράντφορντ 1984, βασισμένη στο μυθιστόρημα του Τζορτζ Όργουελ, ο ανώτατος πρόεδρος, που ονομάζεται Μεγάλος Αδελφός, ορίζει το δόγμα του ως εξής: «Ο πόλεμος δεν έχει στόχο να κερδιστεί, έχει στόχο να συνεχίζεται», ή: «Ο πόλεμος διεξάγεται από τους κυβερνώντες ενάντια στους ίδιους τους υπηκόους τους. Έχει στόχο να διατηρήσει ανέπαφη την ίδια τη δομή της κοινωνίας». Δύο αρχές τις οποίες βλέπουμε παραδόξως να εφαρμόζονται σήμερα στις κοινωνίες μας. Με πρόσχημα τη βούληση να προστατέψουν το σύνολο της κοινωνίας, οι αρχές βλέπουν σε κάθε πολίτη έναν δυνητικό παραβάτη. Ο διαρκής πόλεμος κατά της τρομοκρατίας τούς παρέχει ένα ακλόνητο ηθικό άλλοθι και ευνοεί τη συγκέντρωση ενός εντυπωσιακού οπλοστασίου νόμων και μηχανισμών για να προχωρήσουν στον ολοκληρωτικό κοινωνικό έλεγχο.

Άλλωστε, η οικονομική κρίση υποδαυλίζει τις κοινωνικές δυσαρέσκειες, που θα μπορούσαν, κατά τόπους, να πάρουν τη μορφή κοινωνικών ταραχών, αγροτικών ξεσηκωμών, εξεγέρσεων των παριών. Πιο εκλεπτυσμένα απ’ ό,τι τα κλομπ και οι μάνικες με νερό των δυνάμεων της τάξης, τα νέα όπλα της επιτήρησης μπορούν να επιτρέψουν να εντοπίζονται αποτελεσματικότερα οι υπαίτιοι και να καθίστανται ανίκανοι να βλάψουν με τον προβλεπόμενο τρόπο.

Ο Ιγνάσιο Ραμονέ (Ισπανία, 1943) είναι ομότιμος καθηγητής  του  Πανεπιστημίου Paris VII - Denis Diderot. Από το 1991 έως το 2008 διετέλεσε διευθυντής της Le Monde diplomatique – σήμερα είναι διευθυντής της ισπανικής έκδοσης της ίδιας εφημερίδας. Από τις Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου κυκλοφορούν επίσης τα βιβλία του: Μάρκος, η εξεγερμένη αξιοπρέπεια (2001), Πόλεμοι του 21ου αιώνα (2003), Το απόλυτο κραχ (2009), Η έκρηξη της δημοσιογραφίας (2011).

 Άλλα έργα του μεταφρασμένα στα ελληνικά: Γεωπολιτική του χάους (Πόλις, 1998), Η τυραννία των ΜΜΕ (Πόλις, 1999), Σιωπηρή προπαγάνδα (Πόλις, 2001) και Εκατό ώρες με τον Φιντέλ (Εκδόσεις Πατάκη, 2007)

Έργα του Γιάννη Χειμωνάκη