«Η εξέλιξη του ανθρώπου»

Μια μνημειώδης συμβολή στην ανθρωπολογική γνώση

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΚΥΡΙΑΚΑΚΗ

Η συμβολή του Σωτήρη Δημητρίου στην μελέτη της εξέλιξης του ανθρώπου αποτυπώνεται στο εξάτομο έργο του κάτω από τον γενικό τίτλο Η Εξέλιξη του Ανθρώπου (πέντε τόμοι από τις εκδόσεις Καστανιώτη 1990-2001, κι ένας από τις εκδόσεις Σαββάλα το 2004). Πολλοί μπορούν να υποστηρίξουν πως ο Δημητρίου είναι ένας από τους ελάχιστους αριστερούς διανοητές που εφαρμόζουν στην ίδια τους τη ζωή τις αριστερές αρχές τους, υπογραμμίζοντας την αγωνιστική και ασυμβίβαστη στάση του στα κοινωνικά δρώμενα. Λίγοι όμως έχουν σταθεί στη συνεπή του στάση μέσα στο ίδιο το θεωρητικό και ερευνητικό του έργο. Συχνά οι αριστεροί διανοούμενοι, ενώ ξεκινούν από μια αφετηρία κριτικής και ολιστικής προσέγγισης της γνώσης και της κοινωνίας, στην πορεία, θαμπωμένοι από τα αστικά παράσημα ακαδημαϊκής επάρκειας και αναγνώρισης, περιορίζονται στην υπεράσπιση και αναπαραγωγή του ακαδημαϊκού τους κλάδου ως τέτοιου, συμβάλλοντας έτσι στην αποκοπή της γνώσης από την κοινωνία.

Αυτή η τάση συμβαδίζει με την επικράτηση του νεο-φιλελευθερισμού στα πανεπιστήμια και τη σύνδεση των διάφορων κλάδων με τις αγορές και τους ιδιώτες χορηγούς. Παράλληλα με τη σύνδεση των πανεπιστημίων με την αγορά, από τα τέλη της δεκαετίας του 1980 και μετά, έχουμε και τη ριζική συντηρητικοποίηση του περιεχομένου και των θεωρητικών προσανατολισμών. Η συντηρητικοποίηση αυτή εκφράζεται με δύο τάσεις: πρώτον, η τάση των παραδοσιακών θετικιστών που πιστεύουν στην ιερότητα της επιστημονικής γνώσης, και θέτουν την επιστήμη πάνω από τον άνθρωπο, κυριαρχεί στις εμπειρικές επιστήμες, τις λεγόμενες και «θετικές», στη βιοϊατρική, τη βιολογία, την ψυχολογία και την οικονομική επιστήμη. Η δεύτερη τάση, που εκφράζεται από τους μεταμοντέρνους σχετικιστές, σύμφωνα με τους οποίους δεν υπάρχουν οικουμενικές κατηγορίες αλλά ο κάθε πολιτισμός ή υπο-κουλτούρα κατασκευάζει τις δικές της, άρα δεν υπάρχει και πολιτική διάσταση στην γνώση, έχει στην ουσία το ίδιο αποτέλεσμα, τον εμπειρισμό και την αποσπασματικότητα της γνώσης, κι έχει μεγάλη πέραση στις κοινωνικές επιστήμες. Με την κυριαρχία αυτής της τάσης αφαιρείται από τις υπάλληλες τάξεις της παγκοσμιοποίησης η δυνατότητα έκφρασης οικουμενικών προταγμάτων χειραφέτησης και τους επιφυλάσσεται μόνο ένας ρόλος αμυντικού αυτοπεριορισμού στα όρια της κουλτούρας τους.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο και στις δεκαετίες 1990 και 2000, το να αφιερώσει κανείς τόσο διανοητικό κόπο και χρόνο στη μελέτη της εξέλιξης του ανθρώπου, αποτελεί από μόνης της μια γενναία πράξη θεωρητικού προσανατολισμού. Θα ήταν όμως απλώς μια πράξη αντίστασης στους καιρούς, η έκδοση της Εξέλιξης του ανθρώπου από τον Σωτήρη Δημητρίου, αν δεν έθετε και νέα ζητήματα και νέες προσεγγίσεις στη μελέτη του ανθρώπου. Ο Σωτήρης Δημητρίου πήρε θέση απέναντι και στον άκρατο θετικισμό και στον άκρατο σχετικισμό του καιρού του, ανανεώνοντας την μαρξιστική παράδοση και τη χειραφετική σκέψη, εισάγοντας νέα εργαλεία και ανασυνθέτοντας τα παλιά επαναστατικά εργαλεία για την κατανόηση και τον μετασχηματισμό του κόσμου. Έτσι, απορρίπτει την εξέλιξη του ανθρώπου, είτε ως μονογραμμική εξέλιξη στο χρόνο με βάση νόμους που δεν εξαρτώνται από τον άνθρωπο είτε ως διάχυση πολιτισμικών προτύπων από «ανώτερες» κοινωνίες προς τις «κατώτερες», χωρίς όμως να αρνείται ότι υπάρχει εξέλιξη γενικά στην ανθρώπινη κοινωνία. Αξιοποιώντας και συνομιλώντας με τις γόνιμες παραδόσεις οικονομικής ανθρωπολογίας (Mauss, Polanyi) της μαρξιστικής ανθρωπολογίας (Terray, Meillassoux, Godelier, Sahlins, Friedmann), της πολιτικής ανθρωπολογίας (EricWolf), της μετα-αποικιακής κριτικής ανθρωπολογίας (Gough, Asad), της κριτικής στον στρουκτουραλισμό (Foucault) και της θεωρίας της πρακτικής (Bourdieu) οικοδομεί μια συνεκτική, ολιστική και δυναμική μέθοδο για την μελέτη της ανθρώπινης εξέλιξης. Τα πιο βασικά της στοιχεία είναι τα εξής:

–Η ανθρωπολογική προσέγγιση. Κάθε κοινωνία δομείται από τη διάρθρωση των σχέσεων των ανθρώπων τόσο μεταξύ τους όσο και με το περιβάλλον, και από τις λειτουργίες που συντηρούν, αναπαράγουν και επενεργούν σε αυτές τις σχέσεις (παραγωγή, συνοχή, αυτορρύθμιση, συμβολικά συστήματα). Η δομή και οι λειτουργίες αλληλεπιδρούν και αλλάζουν μέσω της δραστηριότητας των δρώντων υποκειμένων, που είναι και το κύριο μεθοδολογικό και ερευνητικό αντικείμενοτης ανθρωπολογίας. Σύμφωνα με τον Δημητρίου, η δραστηριότητα αυτή επιτελείται μέσα από τρείς βασικούς παράγοντες που λειτουργούν ταυτόχρονα: α. την παραγωγικότητα, δηλαδή την ανάπτυξη των νευρομυϊκών και διανοητικών ικανοτήτων, β. την εξάρτηση από την ομάδα, μέσω της συνεργασίας της μάθησης κλπ. και γ. την κοινωνική αναγνώριση που λειτουργεί ως βασικό κίνητρο για το α, και μηχανισμό επανάδρασης για το β. Σε αυτό το σχήμα δεν υπάρχει χώρος για αξιολογικές ιεραρχίες που υπερθεματίζουν την υπεροχή του ενός πολιτισμού απέναντι σε άλλους, άρα εκπίπτει και ο μύθος της δυτικής υπεροχής. Επίσης, δεν υφίσταται «βάση» και «εποικοδόμημα», αλλά αλληλεπίδραση και μετασχηματισμός δομών και λειτουργιών μέσω της ανθρώπινης δραστηριότητας. Η εξέλιξη έτσι ανασημασιοδοτείται ως κίνηση, όχι από το κατώτερο στο ανώτερο αλλά από το απλό στο σύνθετο, μέσω συσσωρεύσεων και ανασυνθέσεων, με συνέχειες και ασυνέχειες. Όλες οι κοινωνίες είναι ιστορικές και μεταβαλλόμενες. Με την ανάδειξη της ανθρώπινης δράσης στο επίκεντρο της ανθρωπολογικού στοχασμού, ανοίγει ο δρόμος για τη μελέτη των υπάλληλων τάξεων και των κοινωνιών και πληθυσμών χωρίς φωνή στην επίσημη ιστορία. Έτσι η ανθρωπολογία ενσωματώνει και υπερβαίνει τον μαρξισμό ως το κύριο ρεύμα κριτικής αμφισβήτησης της καπιταλιστικής ιδεολογίας στην εποχή μας.

–Η ολιστική προσέγγιση και η συστημική μέθοδος. Όλα τα κοινωνικά φαινόμενα είναι ολικά φαινόμενα, δηλαδή συνδέονται μεταξύ τους, και αυτό που μελετάει η ανθρωπολογία είναι όχι τα ίδια απομονωμένα, αλλά τις μεταξύ τους σχέσεις. Οι κοινωνίες είναι συστήματα όπου τα γεγονότα και τα φαινόμενα συνδέονται. Δεν υπάρχει μία αιτία και ένα αποτέλεσμα, αλλά κόμβοι αποτελεσμάτων που με την σειρά τους αποτελούν αιτίες για άλλα αποτελέσματα.

–Η διαλεκτική και ιστορικοσυγκριτική μέθοδος. Κανένα κοινωνικό φαινόμενο δεν μπορεί να ιδωθεί έξω από το ιστορικό του πλαίσιο και τις αντιφάσεις που το συγκροτούν. Εδώ ο Σωτήρης Δημητρίου στηρίζεται στον μαρξισμό αλλά μέσω της ανθρωπολογικής προσέγγισης ανανεώνει και διευρύνει την προοπτική του. Όπως υποστηρίζει: «Από την στιγμή που ο μαρξισμός όριζε ότι η ιστορία της ανθρωπότητας είναι η ιστορία της πάλης των τάξεων, έβαζε εμπόδιο στην ανάπτυξη της μαρξιστικής ανθρωπολογίας, γιατί δεν υπάρχουν τάξεις στις ‘πρωτόγονες’ κοινωνίες. Έτσι, ενώ προβάλει το άτομο ως υποκείμενο της Ιστορίας, ταυτόχρονα το υποθεμελιώνει, επειδή αναγνωρίζει ως κοινωνικές σχέσεις μόνο τις ταξικές, ορίζοντας ότι η Ιστορία παράγεται από αυτές» (Σωτήρης Δημητρίου, Η Εξέλιξη του Ανθρώπου IV. Οι αρχές της κοινωνικής οργάνωσης, Εκδόσεις Καστανιώτη, 1996, σ. 30).

Το πολύτομο έργο του Σωτήρη Δημητρίου για την εξέλιξη συνιστά σπάνιο επίτευγμα. Εκφράζει με όρους επιστημονικούς ένα στην ουσία πολιτικό και ηθικό αίτημα, το ότι δηλαδή ο άνθρωπος, όχι ως αναλυτική κατηγορία, ούτε ως το ωφελιμιστικό άτομο της αστικής ιδεολογίας, αλλά ως ενεργό κοινωνικό υποκείμενο της καθημερινής ζωής, οφείλει να βρίσκεται στο κέντρο της έρευνας αλλά και ότι η επιστήμη δεν μπορεί να είναι πάνω από τον άνθρωπο, αφού είναι κι αυτή μέρος του πολιτισμού. Είναι αμφίβολο εάν ο Σωτήρης Δημητρίου θα μπορούσε να καταφέρει αυτό το επίτευγμα, αν η έμπνευσή του ήταν η αναζήτηση ακαδημαϊκής καριέρας, κι όχι οι κοινωνικοί αγώνες και το όραμα της κοινωνικής απελευθέρωσης, το οποίο και σε τελευταία ανάλυση το έργο του και η ζωή του με συνέπεια υπηρετεί.

Ο Γιάννης Κυριακάκης είναι διδάκτωρ ανθρωπολογίας του University College London