Πώς ορίζουμε το έργο τέχνης

ΤΗΣ ΝΙΚΗΣ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ

Για την έκθεση Bibliotheka του Κύριλλου Σαρρή στο Μουσείο Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και με αφορμή την έκδοση του βιβλίου του Arthur C. Danto Τι είναι αυτό που το λένε τέχνη;, εκδ. Μεταίχμιο

Το σύνολο του έργου του Κύριλλου Σαρρή χαρακτηρίζεται από πολλαπλές εννοιολογικές και εικαστικές αναζητήσεις. Κάθε έργο του γίνεται το ανάπτυγμα της προβληματικής και της κριτικής του πάνω σε θέματα της δυτικής διανόησης και τέχνης. Στην τρίτη παρουσίαση της εγκατάστασης Bibliotheka στο Μουσείο Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών –η πρώτη έγινε το 2003 στην έκθεση Light Image Reality στην Αίγινα και η δεύτερη το 2007 στην έκθεση του Μακεδονικού Μουσείου Τόπος Εγγονόπουλος- πέρα από το φιλοσοφικό ερώτημα περί οπτικής θέτει και το ζήτημα ορισμού του έργου τέχνης, κλείνοντας ειρωνικά το μάτι στις θεωρίες περί τέχνης και αισθητικής.

Το έργο περιλαμβάνει μια σειρά από προθήκες-βιτρίνες στις οποίες συνυπάρχουν πολύπλοκα και σπάνια οφθαλμολογικά εργαλεία από την κλινική του οφθαλμίατρου πατέρα του, μαζί με εικαστικά έργα του καλλιτέχνη: χειρουργικά εργαλεία αποκατάστασης της όρασης, φακοί επαφής διαφόρων τύπων, διορθωτικά γυαλιά, χάρτες μετρήσεων, οι ειδικοί πίνακες Ishihara για τον έλεγχο της χρωματικής αντίληψης, πρίσματα, αντίγραφα του ματιού, ένα κρανίο, δοκιμαστικοί σωλήνες, ιατρικά βιβλία, εικόνες-οφθαλμαπάτες, αληθινά αινίγματα για την επεξεργασία της όρασης από τον ανθρώπινο εγκέφαλο, εκτίθενται πλάι στα σημειωματάρια του Σαρρή, που είναι η κύρια μορφή της καλλιτεχνικής του παραγωγής.

Η Bibliotheka χαρακτηρίζεται από απόλυτη μορφολογική ελευθερία και πλουραλισμό υλικών, στοιχεία που αποτελούν διακριτικά γνωρίσματα της σύγχρονης τέχνης. Με βάση τα στοιχεία αυτά και σύμφωνα με τη γενική αντίληψη ότι τα πάντα μπορούν να θεωρηθούν τέχνη, θα συμφωνούσαμε ότι η Bibliotheka είναι ένα έργο της σύγχρονης τέχνης. Αν, λοιπόν, το έργο παρουσιαζόταν σε έναν διαφορετικό εκθεσιακό χώρο, δεν θα είχαμε τίποτα περισσότερο να σημειώσουμε. Η έκθεση, όμως, της εγκατάστασης μέσα στο μουσείο όπου παρουσιάζεται η ιστορία του Πανεπιστημίου, γεμάτο με προθήκες με σπάνια επιστημονικά όργανα ιατρικής, φυσικής, χημείας, φαρμακολογίας και σχετικά βιβλία- συγγράμματα, δημιουργεί έναν νέο προβληματισμό, αυτόν που προκύπτει από το ίδιο το έργο: θέτει αυτομάτως το ερώτημα γιατί οι προθήκες της Bibliotheka του Κύριλου Σαρρή θεωρούνται έργα τέχνης σε σχέση με τις άλλες προθήκες του μουσείου. Ποια η διαφορά μεταξύ τους;

Το ερώτημα τι είναι τέχνη και πώς προσεγγίζει κάποιος το ζήτημα αυτό έχει απασχολήσει σχεδόν όλες τις επιστήμες και τα φιλοσοφικά συστήματα. Οι σύγχρονες απόπειρες για τον φιλοσοφικό/ θεωρητικό ορισμό της τέχνης είναι απαλλαγμένες από την υποχρεωτική αναφορά στη μίμηση της πραγματικότητας, στις έννοιες της ομορφιάς, της απόλαυσης, του γούστου, της απόδοσης των συναισθημάτων, της υπερ-πραγματικότητας, του ίχνους του δημιουργού, του αυθορμητισμού, της πρωτογενούς δημιουργικής αρχής, της εξιδανίκευσης, της έκφρασης, των υλικών, της ύλης. Πλέον, οτιδήποτε μπορεί να είναι τέχνη. Ωστόσο, επειδή οτιδήποτε μπορεί να είναι τέχνη, δεν σημαίνει, όπως γράφει ο Danto, και ότι όλα είναι τέχνη. 

O Danto, συγκρίνοντας τα χαρτοκιβώτια συσκευασίας Brillo του σούπερ-μάρκετ και τα Κουτιά Brillo του Warhol, αναρωτιόταν «Γιατί αυτό είναι έργο τέχνης, όταν αντικείμενα ολόιδια μ’ αυτό, τουλάχιστον σύμφωνα με διαχρονικά κριτήρια, είναι απλώς αντικείμενα ή στην καλύτερη περίπτωση, απλά χειροτεχνήματα;». Έτσι, ο φιλόσοφος Danto έρχεται να ασκήσει κριτική σε προγενέστερες θεωρήσεις της τέχνης, αναλαμβάνει να απαντήσει σε αυτό το καίριο ερώτημα και να «κλείσει» την ανοιχτή έννοια της τέχνης, εντοπίζοντας τα δύο χαρακτηριστικά της γνωρίσματα, που διατηρούν την ισχύ τους σε όλες τις εποχές και σε όλο τον πλανήτη. «Η οικουμενικότητα των γνωρισμάτων είναι αναγκαία συνθήκη για να αξιώσει κανείς την διατύπωση ενός ορισμού» γράφει ο ίδιος.

Εφόσον, όπως υπογραμμίζει ο φιλόσοφος, το διαφημιστικό κιβώτιο και το καλλιτεχνικό κιβώτιο είναι ίδια στην όψη, τότε προφανώς η εγγενής ιδιότητα της τέχνης δεν μπορεί να είναι οπτικής ή αισθητικής φύσης. Με άλλα λόγια, είναι αόρατη. Έτσι, ορίζει τις δύο «αόρατες ιδιότητες» της τέχνης. Η πρώτη είναι ότι «τα έργα τέχνης αναφέρονται σε κάτι, έχουν αναφορικότητα, επομένως και νόημα». Το έργο τέχνης είναι ένα αντικείμενο που ενσωματώνει ένα νόημα. Γράφει: «Τίποτα δεν είναι έργο τέχνης χωρίς ερμηνεία που να το θεσμοθετεί ως τέτοιο». Η δεύτερη ιδιότητα που έχουν τα έργα τέχνης κατά τον Danto είναι ότι «τα νοήματα είναι ενσωματωμένα, "ενσαρκωμένα" στο αντικείμενο-φορέα τους. [...] Τα έργα τέχνης είναι ενσωματωμένα/ "ενσαρκωμένα" νοήματα».

Ο Foucault από την πλευρά του είχε επίσης απορρίψει τον ισχυρισμό ότι θα πρέπει να ερμηνεύουμε την τέχνη εισχωρώντας στο μυαλό του καλλιτέχνη, θεωρώντας ότι τα έργα τέχνης πράγματι διαθέτουν νοήματα. Το νόημα είναι ζήτημα όχι τόσο των επιθυμιών και των σκέψεων των καλλιτεχνών, όσο της εποχής στην οποία ζουν και εργάζονται. Οι καλλιτέχνες έχουν κοινές θεματικές αναζητήσεις με άλλους διανοούμενους, συμπεριλαμβανομένων των φιλοσόφων και των επιστημόνων. Επικεντρώνοντας στο κοινωνικό και ιστορικό συγκείμενο των καλλιτεχνών, η άποψη του Foucault καταλήγει να μοιάζει με εκείνη του Danto. Φαίνεται να συμφωνούν ότι η τέχνη διαθέτει ένα νόημα που εδράζεται στον πολιτισμό εν γένει, αλλά και στις λεπτομέρειες ενός ιστορικού συγκειμένου.

Ποιο είναι λοιπόν το νόημα που ενσωματώνεται μέσα στο έργο του Κύριλλου Σαρρή και το καθιστά έργο τέχνης; Ο αναστοχασμός και η ειρωνεία είναι οι έννοιες-τα κρυφά νοήματα που ορίζουν την φύση του έργου του. Ο εικαστικός-ιατρός μας καλεί με ειρωνική διάθεση να στοχαστούμε πάνω στους φιλοσοφικούς και θεωρητικούς ορισμούς της τέχνης ώστε να τεκμηριώσουμε από την αρχή την φύση του δικού του έργου τέχνης.

Η «ειρωνεία» είναι κεντρικός άξονας της δουλειάς του. Είναι το εργαλείο με το οποίο αποφεύγει την α-νόητη υποστήριξη μιας θέσης. O Hegel θεωρούσε ότι με την ειρωνεία περνάς από την αδιάφορη θέση ενός ακριβοδίκαιου διαιτητή μιας διαπάλης στην αυτοσυνείδηση, γιατί θέτεις στη βάσανο της διάνοιας και τους όρους και τη μέθοδο που χρησιμοποιείς για να είσαι «αδέκαστος».  Θεωρεί, λοιπόν, ότι η «ειρωνεία» δεν είναι μόνο εργαλείο άρνησης αλλά ένας τρόπος να μετατoπίσει τον «θεατή του» από την αισθητική εμπειρία του έργου στην διανοητική επεξεργασία του.

Στο έργο αυτό η ειρωνεία ως κεντρική ιδέα του έργου κρύβεται στην αναίρεση της άποψης ότι η όραση ξεκινά και τελειώνει στο μάτι. O Κύριλλος Σαρρής με την εγκατάσταση Bibliotheka μας προσφέρει ένα οπτικό και διανοητικό ερέθισμα που μας προτρέπει να προβληματιστούμε πάνω στη διαδικασία πρόσληψης της εικόνας, θέτοντας μια σειρά από φιλοσοφικά ερωτήματα: «με ποιόν τρόπο αντιλαμβανόμαστε άραγε τα αντικείμενα και την πραγματικότητα; Mε το μάτι ή με τη νoυ; Εάν θεωρήσουμε ότι η αντίληψη δεν είναι ανεξάρτητη από τη νόηση, τότε πώς διαμορφώνονται οι εικόνες στον εγκέφαλό μας;». Μέσα από τα ερωτήματα αυτά μας βάζει να ξαναμελετήσουμε τη φιλοσοφική διαμάχη που άρχισε πριν 2.500 χιλιάδες χρόνια ανάμεσα στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, εμπλουτίζοντας την γνώση μας. Ταυτόχρονα μας καλεί να αναστοχαστούμε τις θεωρίες περί οπτικής και τον ρόλο που αυτές έπαιξαν συνολικά στη διαμόρφωση του δυτικού πολιτισμού. Μια μικρή αναδρομή στην ιστορία της μας δείχνει ότι όλοι οι καλλιτέχνες επηρεάστηκαν σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό από τις μελέτες σχετικά με την όραση, τους νόμους της, το φως, την οπτική αντίληψη, τα χρώματα. Έτσι, θεωρίες περί οπτικής δεν καθόρισαν μόνο τη φιλοσοφία και τις επιστήμες αλλά και την ίδια την τέχνη.

Ο John Dewey ισχυριζόταν ότι η τέχνη μπορεί να είναι πηγή γνώσης, ακριβώς στον ίδιο βαθμό που είναι η επιστήμη. Η τέχνη μας μαθαίνει πώς να αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο που μας περιβάλλει. «Το μέσο της έκφρασης στην τέχνη δεν είναι ούτε αντικειμενικό ούτε υποκειμενικό. Είναι το περιεχόμενο μιας νέας εμπειρίας, όπου το υποκειμενικό και το αντικειμενικό έχουν τόσο στενή συνεργασία, ώστε κανένα από τα δυο δεν υπάρχει πλέον αφ’ εαυτού». Ό,τι αντλούμε από την τέχνη εξαρτάται από τους στόχους μας, τις συγκυρίες και τους σκοπούς και είναι πάντα «ενεργό» ή σχετικό με μια βιωμένη εμπειρία. Αν η τέχνη μέσω της εμπειρίας που προσφέρει μας βοηθά στην κατανόηση του τώρα, μέσα από το έργο Bibliotheka ερχόμαστε να κατανοήσουμε τον κόσμο και το πώς αυτός διαμορφώθηκε.

Το έργο Bibliotheka περιέχει σκέψεις, ιδέες που εμπλουτίζουν τις εμπειρίες μας. Ο Κύριλλος Σαρρής δρα και αντιδρά ειρωνικά σε αυτό που ο Danto αποκαλεί «κόσμο της τέχνης», δηλαδή, ένα σύνολο από θεσμούς που συνδέονται με ένα κοινό σε ένα κοινωνικό, ιστορικό και οικονομικό περιβάλλον. Το έργο του αποκτά νόημα και αναφορά στην τέχνη. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη «ο σκοπός της τέχνης δεν είναι να αναπαραστήσει την εξωτερική εμφάνιση των πραγμάτων, αλλά την εσωτερική τους σημασία» Ο Κύριλλος Σαρρής το καταφέρνει και το έργο Bibliotheka είναι ένα έργο σύγχρονης τέχνης.

Η Νίκη Παπασπύρου είναι ιστορικός τέχνης και επιμελήτρια εκθέσεων