«Ο αυτοκράτωρ λαός» και η κυριαρχία του

Ο δημοκρατικός πατριωτισμός και πολιτικός φιλελευθερισμός του Αναστάσιου Πολυζωίδη

ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΠΟΛΥΖΩΙΔΗΣ, Κείμενα για τη Δημοκρατία, 1824-1825, εισαγωγή-επιμέλεια, Φιλήμων Παιονίδης-Ελπίδα Βόγλη, εκδόσεις Οκτώ, σελ.109

1.Το ιστορικό και πολιτικό πλαίσιο

Έτσι προσδιορίζεται η έννοια «λαός», με την πολιτική σημασία της, στο άρθρο 7, στο κεφάλαιο «Περί της αυτοκρατορίας του λαού», της «Νέας Πολιτικής Διοικήσεως» του Ρήγα, το 1797: «Ο αυτοκράτωρ λαός είναι όλοι οι κάτοικοι του βασιλείου τούτου, χωρίς εξαίρεσιν θρησκείας και διαλέκτου, Έλληνες, Βούλγαροι, Αλβανοί, Βλάχοι, Αρμένηδες, Τούρκοι και κάθε άλλο είδος γενεάς». Ο Ρήγας, με τον όρο «βασίλειο», προσδιορίζει το κράτος, του οποίου το Σύνταγμα σχεδίασε, δηλαδή την ελληνική δημοκρατία. Αυτός ο προσδιορισμός της έννοιας του λαού, ως έννοιας με πολιτική σημασία, η οποία είναι συνώνυμη της έννοιας «έθνος», με την πολιτική επίσης σημασία της, είναι ίσως η βασική προϋπόθεση, για να προσεγγίσουμε τη θεωρία της δημοκρατίας που επεξεργάστηκε ο  Πολυζωίδης. Τα κείμενά του για τη δημοκρατία, που εξέδωσαν οι εκδόσεις Οκτώ, σε μία πολύ προσεγμένη και καλαίσθητη έκδοση, αναδεικνύουν τη δημιουργική επίδραση των ιδεών του Διαφωτισμού όχι μόνο στα συνταγματικά κείμενα της Ελληνικής Επανάστασης, αλλά και σε εγχειρήματα που αποσκοπούσαν στο να συγκροτήσουν μια θεωρία της δημοκρατίας, ικανή να στηρίξει το αρτιγέννητο, ελληνικό εθνικό κράτος. Πρόκειται για μια θεωρία της δημοκρατίας, η οποία προϋπέθετε ότι θα έχει συντελεσθεί η εξέλιξη του γένους σε λαό και έθνος, με την  πολιτική σημασία των δύο συνώνυμων, σε αυτή την περίπτωση, όρων. Θα έχει συγκροτηθεί δηλαδή ο λαός ή, καλύτερα, το ελληνικό έθνος, αναγόμενο στην έννοια του λαού, ως φορέας της κυριαρχίας και υποκείμενο της συντακτικής εξουσίας. Αυτή η εξέλιξη συντελείται μέσα από το μοναδικό και κορυφαίο γεγονός της εθνικής επανάστασης, χωρίς την οποία το ελληνικό έθνος, ως συντεταγμένη πολιτική ενότητα, δεν θα ήταν νοητό, και το ελληνικό εθνικό κράτος δεν θα είχε υπάρξει.

Τα ανωτέρω συγκροτούν το πλαίσιο εντός του οποίου μπορούμε να εξετάσουμε τη θεωρητική προβληματική του Πολυζωίδη, σε σχέση με τη δημοκρατία. Πολύτιμος αρωγός σε αυτή την εξέταση είναι το προτασσόμενο εισαγωγικό δοκίμιο, που συνέταξαν η Ελπίδα Βόγλη, η οποία συνέγραψε την πρώτη και την τρίτη ενότητα του δοκιμίου, και ο Φιλήμων Παιονίδης, ο οποίος συνέγραψε τις άλλες δύο. Το δοκίμιο αυτό έχει οδηγητικό χαρακτήρα για τον αναγνώστη, είναι ένας μεθοδικός πλοηγός. Συμβάλλει καθοριστικώς στην κατανόηση της προβληματικής του Πολυζωίδη, αλλά και των διαμορφωτικών και συμπροσδιοριστικών παραμέτρων της, όπως αυτές αναγνωρίζονται στις ασκηθείσες επιδράσεις από τον Αριστοτέλη, τον Μοντεσκιέ, τον Μπένθαμ, αλλά και τον Τζέιμς Μιλλ. Το εισαγωγικό δοκίμιο εξηγεί εύστοχα πώς αυτές οι επιδράσεις, που διαμόρφωσαν μεγάλο μέρος της θεωρίας του Πολυζωίδη για τη δημοκρατία, συνιστούν και εξηγητικές παραμέτρους, ώστε να εξηγηθεί η ίδια η συγκρότηση αυτής της θεωρίας. Ο αναγνώστης, λοιπόν, μπορεί αρχικώς να πληροφορηθεί στοιχεία για τη ζωή, τις σπουδές και τη δράση του Πολυζωίδη, κατά την Επανάσταση, ο οποίος, άλλωστε, είναι γνωστός κυρίως, αν όχι αποκλειστικώς, λόγω της σθεναρής, ανυποχώρητης στάσης του, ενάντια στην καταδικαστική απόφαση σε βάρος του Κολοκοτρώνη και του Πλαπούτα, την οποία είχε λάβει το βαβαυρικό καθεστώς. Στη δεύτερη ενότητα, περιγράφεται η δεξίωση των δημοκρατικών ιδεών και επιχειρείται η σημασιακή τους διασάφηση, ώστε ο αναγνώστης να γνωρίζει με ποια σημασία χρησιμοποιούνται στη σχετική νοηματική συνάφεια. Έτσι συσχετίζεται η ιδέα της δημοκρατίας, καθώς και οι συναφείς με αυτήν αντιλήψεις, με την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, της πολιτικής ιδιότητας, ενώ εντάσσεται και στο κατάλληλο ιστορικό πλαίσιο, δηλαδή  στο γαλλικό, δημοκρατικό Σύνταγμα του 1793. Παραλλήλως, επιχειρείται εύστοχα ο συσχετισμός αυτού του Συντάγματος, καθώς και της «Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη» με το σχέδιο Συντάγματος «Νέα Πολιτική Διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης, της Μικράς Ασίας, των Μεσογείων νήσων και της Βλαχομπογδανίας», του Ρήγα Φεραίου, το 1797. Το σημαντικότερο ίσως στοιχείο αυτής της ενότητας είναι η ευθύβολη αναφορά στην ιδέα της δημοκρατικής ισότητας, σε σχέση με την Ελληνική Νομαρχία, αλλά και τα Στοιχεία Ηθικής του Βενιαμίν Λέσβιου, και η συνεξέτασή της με τις έννοιες και αρχές της ευνομίας και της ισονομίας, δεδομένου, μάλιστα, ότι η τελευταία ανατρέχει στη θεμελιώδη πολιτική φιλοσοφία του τρίτου βιβλίου των Πολιτικών του Αριστοτέλη. Η τρίτη ενότητα του δοκιμίου κατατοπίζει τον αναγνώστη σχετικά με το διαμορφούμενο θεσμικό πλαίσιο της επαναστατικής περιόδου, όπως αυτό αποτυπώνεται στα κείμενα του δημοκρατικού, επαναστατικού συνταγματισμού και, κυρίως, σε αυτό του Συντάγματος της Τροιζήνας, του 1827, το οποίο, ως το πληρέστερο και πλέον δημοκρατικό, θα μας απασχολήσει περισσότερο. Τέλος, η τέταρτη ενότητα αναλαμβάνει το βάρος της δικαιολογητικής στήριξης και υπεράσπισης της θέσης που αναλογεί στον Πολυζωίδη ως Έλληνα θεωρητικού της δημοκρατίας. Επιχειρείται, με αναλυτική σαφήνεια και στέρεα επιχειρηματολογία, η δικαιολόγηση της θέσης ότι η Γενική Θεωρία του Πολυζωίδη αποτελεί αξιόλογη θεωρητική στοιχείωση για τον ευρύ προβληματισμό σε σχέση με τη φιλελεύθερη αντιπροσωπευτική δημοκρατία, τον κοινοβουλευτισμό και τη δημοκρατική αρχή, τη θεμελιώδη και αναντικατάστατη αξία της λαϊκής κυριαρχίας, αλλά και τον εμπλουτισμό της αντιπροσώπευσης από στοιχεία αρυόμενα από την άμεση δημοκρατία, από την κατεξοχήν δημοκρατική αρχή του «κληρούσθαι τας αρχάς».

2.Οι θεμελιώδεις αρχές της δημοκρατικής πολιτείας

Για να κατανοήσουμε καλύτερα την προβληματική του Πολυζωίδη για τη δημοκρατία, θα πρέπει να την συνδέσουμε με την παράδοση του ελληνικού, επαναστατικού συνταγματισμού. Ο Πολυζωίδης, στη Γενική Θεωρία, δηλαδή στην πραγματεία του περί αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, την οποία εκδίδει το 1825, στο Μεσολόγγι, επιδίδεται στην ανάλυση των διαφόρων τύπων πολιτευμάτων. Δίνει ιδιαίτερη σημασία στο Κοινοβουλευτικό-Παραστατικό πολίτευμα, το οποίο φρονεί ότι ανταποκρίνεται καλύτερα στην ιδέα της δημοκρατίας. Στο Σύνταγμα του 1827, καταφαίνεται η ουσιώδης συνάφεια ανάμεσα στο φιλελεύθερο και το δημοκρατικό στοιχείο του ελληνικού συνταγματισμού.[1] Εκεί, στο κεφάλαιο που τιτλοφορείται το «Δημόσιο Δίκαιο των Ελλήνων», ορίζεται ως θεμελιώδης αρχή του πολιτεύματος η δημοκρατική αρχή. Ο Πολυζωίδης δεν εξαίρει απλώς τη σπουδαιότητα της δημοκρατικής αρχής, αλλά προχωρεί και στον εννοιολογικό προσδιορισμό της. Οι όροι αυτού του προσδιορισμού είναι οι αρχές της ελευθερίας και της ισότητας, οι οποίες ερευνώνται από τις ανευρισκόμενες στον Αριστοτέλη καταβολές τους και μελετώνται κατά την εξέλιξή τους στον Ρουσσώ, τον Μοντεσκιέ, αλλά και τον Μιλλ και, σε ό,τι αφορά μόνο τον Πολυζωίδη, ιδίως σε σχέση με τους Άγγλους ωφελιμιστές. Ο Πολυζωίδης προσδιορίζει τη δημοκρατική αρχή ως σύνθεση ελευθερίας και ισότητας. Για να κατανοήσουμε καλύτερα αυτό τον προσδιορισμό της δημοκρατικής αρχής, πρέπει να δούμε ότι, στο επιχείρημα του Πολυζωίδη, επέχει σημαντική θέση ο προσδιορισμός της έννοιας της πολιτικής ελευθερίας μέσω της αρχής του αυτοπροσδιορισμού. Εφόσον η δημοκρατία προάγει την ελευθερία και την ισότητα των ανθρώπων και, άρα, αναγνωρίζει τον άνθρωπο ως θεμελιώδη αξία, η πολιτική ελευθερία προϋποθέτει τη δυνατότητα αυτοκαθορισμού των ανθρώπων. Η διεύρυνση αυτής προβληματικής οδηγεί στην παραδοχή ότι, στη δημοκρατία, ο λαός είναι ελεύθερος, επειδή, αν και αρχόμενος, άρχει και ο ίδιος. Ο Πολυζωίδης φαίνεται να οδηγείται στη διατράνωση της αξίας της δημοκρατικής αρχής ελαυνόμενος από τις θεμελιώδεις αρχές του φιλελεύθερου συνταγματισμού. Υποστηρίζει, δηλαδή, τη σύσταση της κρατικής εξουσίας κατά τρόπο τέτοιο, ώστε να κατοχυρώνεται ο επιμερισμός της σε διαφορετικές αρχές, μέσω της διάκρισης των εξουσιών, η οποία συνιστά τη μείζονα φιλελεύθερη, οργανωτική αρχή. Η διατύπωσή της τόσο στη γαλλική «Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη», στο άρθρο 16, όσο και στο προαναφερθέν, εξόχως δημοκρατικό Σύνταγμα της Τροιζήνας, στο άρθρο 36, ορίζουν το πλαίσιο εντός του οποίου εξελίσσεται η προβληματική του Πολυζωιδη ως προς τη θεωρία της δημοκρατίας. Ο Πολυζωίδης κινείται σε αυτό το πλαίσιο, αφορμώμενος από τη θεμελιώδη αρχή του φιλελεύθερου συνταγματισμού, για να αχθεί στη θεμελιώδη αρχή και αξία του δημοκρατικού πατριωτισμού, ως συντακτικής αρχής της δημοκρατικής πολιτείας. Καταλήγει, δηλαδή, στην αρχή της λαϊκής κυριαρχίας. Η αρχική της διατύπωση εντοπίζεται στα Πολιτικά του Αριστοτέλη, αλλά η συστηματική της επεξεργασία οφείλεται στον Ρουσσώ, ο οποίος ορίζει ότι η κυριαρχία υπάρχει στο υποκείμενο «λαός», αλλά όχι υπό αφηρημένη μορφή. Ο λαός λογίζεται ως συντεταγμένη πολιτική ενότητα, ως σύνολο των πολιτών, ώστε όλοι οι πολίτες, αλλά και καθένας από αυτούς, να είναι φορείς ενός ισομερώς καθοριζόμενου βαθμού κυριαρχίας. Μπορούμε, τώρα, να ανασυγκροτήσουμε την επιχειρηματολογία του Πολυζωίδη περί θεωρίας της δημοκρατίας και να διατυπώσουμε τις αρχές από τις οποίες συνάγει τη συμπερασματική του θέση:

Α. Η δημοκρατική αρχή αποτελεί σύνθεση ελευθερίας και ισότητας. 

Β. Η δημοκρατία είναι το πολίτευμα που αναγνωρίζει τον άνθρωπο ως θεμελιώδη αξία και προάγει την ελευθερία και την ισότητα όλων των ανθρώπων.

Γ. Γι’ αυτόν τον λόγο η πολιτική ελευθερία συνάγεται από τη δυνατότητα αυτοπροσδιορισμού των ανθρώπων, άρα και των πολιτών, οι οποίοι, ως συντεταγμένη πολιτική ενότητα, συναπαρτίζουν το πολιτικώς αυτοκαθοριζόμενο και αυτόνομο υποκείμενο «λαός».

Δ. Έτσι, αυτό το υποκείμενο μπορεί να  ασκεί την κυριαρχική του βούληση και τη συντακτική του εξουσία.

Ε. Συνεπώς, μπορούμε να συμπεράνουμε, από τις παραπάνω προκείμενες, ότι, με την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, ως βάσης της δημοκρατικής πολιτείας, συντελείται ο μέγιστος δυνατός περιορισμός των ετεροκαθοριζόμενων  πολιτών, άρα διευρύνεται το πολιτικό σώμα των πολιτών που ασκούν το δικαίωμα του ίσου πολιτικού αυτοκαθορισμού και έτσι ενισχύεται η ταύτιση αρχόντων και αρχομένων, η οποία συνιστά ουσιώδη πραγμάτωση της ιδέας της δημοκρατίας.

3. Δημοκρατικός πατριωτισμός και δικαιοκρατικές αρχές.

Ο Πολυζωίδης, στη θεωρία δημοκρατίας που εκπονεί, μεριμνά ιδιαιτέρως για την ισόρροπη σχέση της φιλελεύθερης αρχής της διάκρισης των εξουσιών με τη δημοκρατική αρχή της λαϊκής κυριαρχίας. Η αρχή της διάκρισης των εξουσιών περιγράφεται ως οργανωτική αρχή του κράτους, ως αρχή προσδιορισμού της φιλελεύθερης μορφής του κράτους. Με αυτή την έννοια, η αρχή της διάκρισης των εξουσιών θα μπορούσε να υπάρχει και χωρίς την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, εφόσον η πρώτη καθορίζει τα δικαιοκρατικά και φιλελεύθερα στοιχεία της μορφικής σύστασης του κράτους, χωρίς να άπτεται της αυτονομίας και του πολιτικού, δημοκρατικού αυτοκαθορισμού του λαού, όπως συμβαίνει με την απαραίτητη για τη δημοκρατία αρχή της λαϊκής κυριαρχίας. Η αρχή της διάκρισης των εξουσιών, λοιπόν, δεν αφορά ούτε την πολιτική αντιπροσώπευση ούτε τον πολιτικό και δημοκρατικό αυτοκαθορισμό του λαού, αλλά τον επιμερισμό των εξουσιών στα όργανα του κράτους. Ως εκ τούτου, η εν λόγω αρχή δεν καθορίζει το πολίτευμα, όπως κάνει η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, αλλά την κρατική μορφή. Ο Πολυζωίδης αναδεικνύει σε μείζον ζήτημα της θεωρίας του για τη δημοκρατία τη συνύπαρξη αυτών των αρχών ως πυλώνων του φιλελεύθερου και δημοκρατικού συνταγματισμού. Σε αυτό το πλαίσιο, θα είχε ενδιαφέρον να συνεξετάσουμε τη θεωρία του Πολυζωίδη με το σχέδιο Συντάγματος του Ρήγα Φεραίου. Γνωρίζουμε ότι το κράτος, του οποίου το σχέδιο Συντάγματος εξεπόνησε ο Ρήγας, θα ήταν δημοκρατικό, φιλελεύθερο, πολυεθνικό και ελληνικό. Θα ήταν ελληνικό, διότι, εκείνη την περίοδο, το ελληνικό έθνος – με την πολιτική σημασία του όρου, όπως αυτή αποτυπώνεται στα επαναστατικά συνταγματικά κείμενα, άρα όχι το γένος των Ελλήνων, που είναι προπολιτική έννοια – ήταν, κατά τον Ρήγα, αυτό που μπορούσε να εκφράσει τις δημοκρατικές και φιλελεύθερες ιδέες από τις οποίες διαπνεόταν η συνταγματική οργάνωση του κράτους το οποίο οραματιζόταν ο Ρήγας. Η αναφορά στη συνταγματική οργάνωση του κράτους είναι αναγκαία, διότι μας δείχνει ότι πρόκειται για κράτος δικαίου, στο οποίο το Σύνταγμα ορίζει το δικαιοκρατικό πλαίσιο της κρατικής εξουσίας και θέτει τους θεσμικούς περιορισμούς της, ώστε  να αποτρέπεται οποιαδήποτε αυθαιρεσία ή απολυταρχική εκτροπή. Σε αυτό το πλαίσιο, το Σύνταγμα του Ρήγα δεν εστιάζει αποκλειστικώς στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία, αλλά προβλέπει τον εμπλουτισμό και την ενίσχυσή της και με μορφές άμεσης δημοκρατίας, όπως είναι η διενέργεια δημοψηφισμάτων (άρθρο 50, σχέδιο Συντάγματος). Η θεμελιώδης όμως βάση για την έδραση αυτού του κράτους είναι η «αυτοκρατορία του λαού», η λαϊκή κυριαρχία. Ο «αυτοκράτωρ λαός» είναι ο φορέας της κυριαρχίας, ο εγγυητής και θεματοφύλακας όλων των εξουσιών (άρθρο 7 Σχ. Συντ.). Είναι το υποκείμενο που εκφράζει την κυριαρχική του βούληση και ασκεί τη συντακτική του εξουσία. Όλα τα ανωτέρω προϋποθέτουν την αρχή της ισότητας και της απορρέουσας από αυτήν ίσης πολιτικής αντιπροσώπευσης, καθώς και της ίσης δυνατότητας πολιτικού αυτοκαθορισμού. Παραλλήλως, ο φιλελεύθερος χαρακτήρας του Συντάγματος του Ρήγα καταφαίνεται και από την προτασσόμενη διακήρυξη των «Δικαίων του Ανθρώπου», όπου, υπό το πνεύμα της αντίστοιχης γαλλικής διακήρυξης δικαιωμάτων, κατοχυρώνονται οι ατομικές ελευθερίες και τα θεμελιώδη δικαιώματα.

Μπορούμε, λοιπόν,  σε αυτό το συγκριτικό πλαίσιο, αφού προηγήθηκε η ανάλυση και η ανασυγκρότηση του κυρίου επιχειρήματος του Πολυζωίδη για τη δημοκρατία, να καταλήξουμε στο  ότι πρόκειται για μια θεωρία δημοκρατίας που μπορεί να  συνδυάσει το επαναστατικό πνεύμα του δημοκρατικού πατριωτισμού, όπως το εκφράζει ο Ρήγας – βαθύτατα επηρεασμένος από τον Ρουσσώ–  με τις δικαιοκρατικές αρχές του πολιτικού φιλελευθερισμού, ώστε να συγκροτήσει το πλαίσιο αρχών  μιας, συνταγματικώς οργανωμένης, δημοκρατικής πολιτείας. Είναι η πολιτεία την οποία δημιουργεί η κορυφαία και θεμελιώδης συλλογική, πολιτική πράξη της Ελληνικής Επανάστασης, με την οποία το γένος μετατρέπεται σε έθνος, σε επαναστατημένο λαό, σε αυτόνομο πολιτικό υποκείμενο, όπως μας δείχνει ο δημοκρατικός συνταγματισμός του Συντάγματος της Τροιζήνας. Μετατρέπεται σε φορέα εσωτερικής και εξωτερικής κυριαρχίας, σε λαό άξιο δημοκρατικού, πολιτικού αυτοκαθορισμού. Δεν είναι πλέον γένος, είναι λαός και, ως τέτοιος, διατράνωσε την ίδια αξία και κατά την περίοδο της Εθνικής Αντίστασης, στην εθνοσυνέλευση των Κορυσχάδων, όταν ο συνεπέστερος φορέας του δημοκρατικού πατριωτισμού, το Ε.Α.Μ, δεν δίστασε να αναφωνήσει ότι ο ανθιστάμενος λαός είναι ο «αυτοκράτωρ λαός», ξανά.

Ο Στέφανος Δημητρίου διδάσκει Πολιτική και Ηθική Φιλοσοφία στον  Τομέα Φιλοσοφίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

---

[1] «Υπό την επίδρασιν των ιδεών της Γαλλικής Επαναστάσεως, από την οποίαν είχεν ήδη αντλήσει έμπνευσιν εις τα πολιτικά του σχεδιάσματα («Νέα Πολιτική Διοίκησις»κ.λ.π.) ο Ρήγας ο Βελενστινλής, τα πρώτα συνταγματικά κείμενα της επαναστατημένης Ελλάδος – αξιοθαύμαστα μνημεία φιλελευθέρου και δημοκρατικού πνεύματος – περιλαμβάνουν προϊόντως συμπληρουμένας διακηρύξεις ατομικών δικαιωμάτων, το δε αρτιώτερον των Συντ. της Επαναστάσεως, το της Τροιζήνος (1827), περιέχει και εγγυήσεις των ελευθεριών, μέχρι και του καθήκοντος των δικαστών να ερευνούν την συνταγματικότητα του νόμου. Το μη εφαρμοσθέν Συντ. του 1832, επίσης αξιοσημείωτον, προσθέτει και νέα δικαιώματα, λίαν σημαντικά διά την εποχήν εκείνην, ως λ. χ. το της εκπαιδεύσεως, της πνευματικής ελευθερίας και άλλα», βλ. Α.Ι. Σβώλου – Γ.Κ. Βλάχου,  Το Σύνταγμα της Ελλάδος. Ερμηνεία- Ιστορία, Συγκριτικόν Δίκαιον, Μέρος Ι, Κράτος και Εκκλησία- Ατομικά Δικαιώματα, Τόμος Α΄, Αθήναι 1954, σ. 139.