Η Δαιμονοποίηση συνεχίζεται

Βορράς –Νότος (ΙΙΙ): Ισπανία

ΤΗΣ ΤΖΙΝΑΣ ΠΟΛΙΤΗ

Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι οι διακρατικές σχέσεις μεταξύ Αγγλίας και Ισπανίας δεν περιορίζονταν στο θρησκευτικό ζήτημα όπως στην περίπτωση της Ιταλίας. Εδαφικά και εμπορικά συμφέροντα, που αφορούσαν στον ιμπεριαλιστικό επεκτατισμό των δύο αυτών χωρών και η προσπάθεια συγκερασμού αυτών των ανταγωνισμών ενίοτε μέσω της «διπλωματίας του γάμου», λόγω των «συγγενικών δεσμών» που αυτή δημιουργούσε, οδηγούσε συχνά σε βίαιες καθεστωτικές διενέξεις που περιέπλεκαν ακόμα περισσότερο τη σχέση Ιστορίας/Τραγωδίας!

Μήτρα του κολασμού της Ισπανίας υπήρξε η περίφημη βασίλισσα, η επονομαζόμενη Bloody Mary. Κόρη από τον πρώτο γάμο του Ερρίκου 8^ου με την Ισπανίδα Κατερίνα της Αραγονίας, η βασίλισσα Μαίρη, στη σύντομη βασιλεία της, επανέφερε τον καθολικισμό ως επίσημη θρησκεία του κράτους και οδήγησε στο παλούκωμα και την πυρά πάνω από 300 εξεγερμένους προτεστάντες! Επιπλέον, ήρθε εις γάμου κοινωνία με τον πολύ νεότερό της, γοητευτικό Βασιλιά της Ισπανίας Φίλιππο, τον οποίο όρισε στο προγαμιαίο συμφωνητικό διάδοχο του θρόνου της Αγγλίας μετά το θάνατό της. Αυτό, δεν έγινε δεκτό από τους Αυλικούς και στο θρόνο ανέβηκε ο γιος του Ερρίκου 8^ου Εδουάρδος. Όταν μετά το θάνατό του στέφτηκε βασίλισσα η Ελισάβετ, ο Φίλιππος προσπάθησε να την παντρευτεί, ανεπιτυχώς βέβαια αφού η «παρθένος βασίλισσα» ήταν αποφασισμένη να μην ενδώσει ποτέ στη «διπλωματία του γάμου».

 Τότε, ο Φίλιππος αποφάσισε να βάλει πλώρη για να κατακτήσει την Αγγλία, δίνοντας στην Ελισάβετ την ευκαιρία να καταγάγει μία από τις σπουδαιότερες νίκες στην ιστορία της Αγγλίας. Χάρη στον Ναύαρχο-Πειρατή Sir Francis Drake, διάσημο για τη λεηλασία των ισπανικών αποικιακών ακτών και των καραβιών που μετέφεραν στην Ισπανία το ασήμι, η βασίλισσα της Αγγλίας, με την αναπάντεχη βοήθεια των ανέμων, οδήγησε το 1588 την περίφημη Αήττητη Ισπανική Αρμάδα σε πανωλεθρία !

 Ακριβώς εκείνη την εποχή ανέβηκε στην σκηνή το έργο του Thomas Kyd, Η Ισπανική Τραγωδία ή ο Ιερώνυμος τρελάθηκε πάλι. Θεωρείται ότι το θεατρικό αυτό έργο εγκαινίασε στην αγγλική σκηνή την «Τραγωδία της Εκδίκησης» κι έφερε στο προσκήνιο το ανατρεπτικό κοσμοείδωλο των μοντέρνων χρόνων. Ένα κοσμοείδωλο, σύμφωνα με τον Βάλτερ Μπένγιαμιν στο Δράμα του Πένθους (Trauerspiel), στο οποίο εισέβαλλε βίαια ο ιστορικός χρόνος καταστρέφοντας το εσχατολογικό, θρησκευτικό αφήγημα της λύτρωσης του ανθρώπου και της φύσης. Έτσι, η εγκόσμια σκηνή παραδόθηκε στην αστάθεια του χρόνου, την αδικία, την εκδικητική βία, το θάνατο, το πένθος, τη μελαγχολία: «Οτιδήποτε ρίχνεται πίσω μας είναι ένα τίποτα∙ και οτιδήποτε μέλει να έρθει, η απατηλή ελπίδα το κατέχει», έγραφε το 1614 ο Sir Walter Raleigh στην Ιστορία του Κόσμου, συμπυκνώνοντας στη ρήση αυτή το βαθύ τραύμα που επέφερε η Νέα Φιλοσοφία στη σχέση του ανθρώπου με το θείο, τη φύση και τα πράγματα.

Η Τραγωδία της Εκδίκησης δραματοποίησε μια σειρά από δίπολα με στόχο να αμφισβητήσει τα όριά τους. Όμως, οι απαγορεύσεις που έθετε η Εξουσία απαιτούσαν το απαράβατο ενός ορίου: εκείνου που εξόριζε όλους τους αρνητικούς όρους των αντιθέσεων στις θερμές χώρες του Νότου, πέρα από τα σύνορα της Αγγλίας. Αν και φαινομενικά η δραματουργία σεβόταν αυτή την απαγόρευση, η διαλεκτική των αντιθέσεων εντός της θεατρικής δομής υπέσκαπτε την εγκυρότητά της. Ήδη, στην Ισπανική Τραγωδία, πέρα από την ιδρυτική, μεταθεατρική σύμβαση του «θεάτρου εντός του θέατρου» - σύμβαση κατάλυσης των ορίων μεταξύ πραγματικότητας/φαντασίας, ιστορίας/τραγωδίας, ήρθε να προστεθεί και η αμφισβήτηση του ορίου μεταξύ τρέλας και λογικής.

Στην Ισπανική Τραγωδία ακούστηκε, για πρώτη φορά στη αγγλική, θεατρική σκηνή να εκφέρεται ο λόγος της τρέλας. Όχι εκείνος ο σοφός, αμφίσημος λόγος του «τρελού» που συνόδευε σαν σκιά τον Ηγεμόνα του, αλλά ο παραληρηματικός λόγος κάποιου που πράγματι έχασε τα «λογικά» του. Μέσω αυτής της εκφοράς, η τραγωδία της εκδίκησης έφερνε στο προσκήνιο τον παραλογισμό πάνω στον οποίο θεμελιωνόταν η λογική της αυθαίρετης Εξουσίας, ανεξαρτήτως γεωγραφίας. Ως όπλο κριτικής ενάντια στην κρατική και θρησκευτική βία, η τρέλα δεν χρησιμοποιήθηκε μόνο συνεκδοχικά ως η δραματοποίηση της ψυχικής κατάρρευσης ενός υποκειμένου. Σύντομα, σε θεατρικά έργα, εντός της ετεροτοπίας του διεφθαρμένου Νότου, έμελε να εγκυβωτιστεί μια άλλη ετεροτοπία που αφορούσε στη βιοεξουσία: αυτή του ψυχιατρείου. Ο «εγκλεισμός» και η «επιτήρηση» είχαν ήδη δρομολογηθεί, , άσχετο αν στην αρχή προσφέρθηκαν ως «θέαμα».

 Για παράδειγμα, στη Δούκισσα του Μάλφι, δεν είναι μόνο ο έκφυλος, εκδικητικός, Ισπανός Δούκας Φερδινάνδος που οδηγείται από τις ανόσιες πράξεις του στην τρέλα. Παράλληλα, εμφανίζεται επί σκηνής, από παρακείμενο φρενοκομείο, ένας Χορός Τρελλών που χρησιμοποιείται από τους ακόλαστους πρωταγωνιστές ως άβουλο εργαλείο για την προώθηση των σχεδίων της σατανικής πλεκτάνης τους. Εδώ, μια αλληγορική «ακροβασία» θα μπορούσε να διακρίνει στη θέση των τρελών τους λαούς που άγονται και φέρονται από τις ορέξεις της Εξουσίας. Ένα άλλο παράδειγμα μας προσφέρει Ο Αντικαταστάτης, [i] των Middleton και Rowley όπου η παραβίαση και υπονόμευση των ορίων φτάνει στα άκρα. Εδώ, βλέπουμε το ίδιο το φρενοκομείο του Bedlam να έχει μετατοπιστεί από την Αγγλία στην Ισπανία όπου διαδραματίζεται η τραγωδία! Έτσι, δεν είναι μόνο η αυθαιρεσία της γεωγραφικής «ηθικοποίησης» που προβάλλεται στο έργο. Αμφισβητείται και η έδρα της Λογικής της Ηγεμονίας που την παράγει.

 Τα τελευταία χρόνια της βασιλείας της Ελισάβετ, όπως είναι γνωστό, σημαδεύτηκαν από φαινόμενα παρακμής και κοινωνικής αναταραχής. Δεν ήταν λοιπόν τυχαίο ότι μια παράσταση του σαιξπηρικού Ριχάρδου του 2^ου δόθηκε ταυτόχρονα με την εξέγερση του άλλοτε ευνοούμενου της βασίλισσας, του κόμη του Έσσεξ. Φημολογείται, ότι η Ελισάβετ έφυγε από την παράσταση λέγοντας: «Ο Ριχάρδος είμαι εγώ!» Έτσι, όταν μετά το θάνατό της ανέβηκε στο θρόνο της Αγγλίας το 1603 η δυναστεία των κρυπτοκαθολικών Στιούαρτ, η υποταγή των Άγγλων στα κελεύσματα της Μοναρχίας είχε ήδη κλονιστεί. Πόσο μάλλον που και ο Ιάκωβος 1^ος και ο Κάρολος 1^ος εφάρμοσαν πιστά το μισητό δόγμα της Ελέω Θεού Απόλυτης Μοναρχίας.

Η Ισπανία κατέκτησε το θεατρικό προσκήνιο ως η κατεξοχήν «πέτρα των σκανδάλων» στη διάρκεια της βασιλείας τους. Η «δαιμονοποίησή» της δεν ήταν άμοιρη της διαπλοκής των σχέσεων μεταξύ των δύο χωρών, αλλά και των επιπτώσεων που αυτές είχαν στην κοινωνική και πολιτική ζωή των Άγγλων πολιτών. Έτσι, δεν θα ήταν λάθος αν υποστήριζε κανείς ότι η αμαύρωση της Ισπανίας στο πολιτισμικό επίπεδο, πέραν των ιδεολογικών και άλλων κριτηρίων που αναλύθηκαν πιο πάνω σ’ ότι αφορά τη «δαιμονοποίηση» του Νότου, στη διάρκεια της βασιλείας των Στιούαρτ λειτούργησε και ως η συλλογική προβολή ενός «εσωτερικού» μισητού αντικειμένου στον «έξω» κόσμο: συγκεκριμένα, της διεφθαρμένης, Ελέω Θεού Απόλυτης Μοναρχίας που έμελε να οδηγήσει τη χώρα από την Τραγωδία της Εκδίκησης στην Εκδίκηση της Ιστορίας.

[i] The Changeling, σημαίνει βρέφος που παίρνει τη θέση ενός γνήσιου που έχει κλαπεί, καθώς και άσχημο νεραϊδοπαίδι.