«Δημοφοβία» και λαϊκισμός

Ανοίγοντας μια απαραίτητη συζήτηση

ΓΙΑΝΝΗΣ ΨΥΧΟΠΑΙΔΗΣ, «Κερματισμένη μνήμη», 

από την έκθεσή του στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πατρών

Να λοιπόν που δε μπορούμε να σταματήσουμε να μιλάμε για τον λαϊκισμό. Δεν είναι η πρώτη φορά βεβαίως που η ελληνική δημόσια σφαίρα πλημμυρίζει με σχετικές αναφορές σε τούτη την υποτιθέμενη ηθικο-πολιτική μάστιγα που απειλεί την οικονομία μας, το πολιτικό σύστημα, τους δημοκρατικούς θεσμούς, ίσως και τις ίδιες τις ψυχές μας. Ωστόσο, οφείλουμε να παρατηρήσουμε πως η συζήτηση σήμερα επανέρχεται με μια πρωτόγνωρη ορμή, με έναν χαρακτήρα κατεπείγοντος, τόσο στον χώρο της ακαδημίας, όσο και της δημοσιολογίας, και βεβαίως της κεντρικής πολιτικής σκηνής. Μπορεί να μετρήσει κανείς σε διάστημα μικρότερο του ενός έτους τουλάχιστον τέσσερις τίτλους βιβλίων με κεντρικό θέμα τον λαϊκισμό, εκατοντάδες άρθρα γνώμης και αναλύσεων, αλλά και δεκάδες δημόσιες παρεμβάσεις σε ανοιχτές συζητήσεις, ημερίδες, συνέδρια. Είναι μια καλή ευκαιρία λοιπόν να δούμε ξανά την συγκεκριμένη έννοια αυτή τη φορά κριτικά, στη διεθνή και ιστορική της διάσταση, στη συνθετότητα και την εγγενή αμφισημία της. Χωρίς προκαταλήψεις και με αναστοχαστική διάθεση.

Γιατί πολύ φοβάμαι πως έχει επικρατήσει στη δημόσια σφαίρα ένας τόνος άκριτης, εύκολης και συνοπτικής καταδίκης του λαϊκισμού «απ’ όπου κι αν προέρχεται»· ένας σαρωτικά καταδικαστικός τόνος που συχνά εμπεριέχει ανταύγειες νεο-ελιτιστικές (αν όχι αριστοκρατικές) οι οποίες δεν έχουν ακόμα τύχει της δέουσας προσοχής. Ο κοινότοπος αντιλαϊκισμός θέτει συχνά ζήτημα ευθύνης του «λαού», τον καλεί να κάνει την αυτοκριτική του, να αισθανθεί συνένοχος, αφού «μαζί τα φάγαμε» και άρα να υπομείνει τη σημερινή θεραπεία, κι ας αποδεικνύεται διαρκώς λάθος καθ’ ομολογίαν των ίδιων των «ιατρών». Όταν όμως ο «λαός» έρχεται να αναλάβει τις ευθύνες του με τον μοναδικό τρόπο που διαθέτει σε ένα αντιπροσωπευτικό σύστημα που εχθρεύεται ανοιχτά τις αμεσοδημοκρατικές διαδικασίες, πέρα από την προσέλευση στις κάλπες, και κινητοποιείται μαζικά βγαίνοντας στους δρόμους, τότε και πάλι βρίσκεται στη θέση του κατηγορούμενου, αφού πλανήθηκε από επίδοξους λαϊκιστές δημαγωγούς και βγήκε να διαδηλώσει άγαρμπα και άτσαλα την «στείρα» διαφωνία του, πλημμυρισμένος από μνησικακία και επικίνδυνο αρνητισμό. Εδώ ο «ορθολογιστικός» αντιλαϊκισμός πέφτει σε μια εξόφθαλμη αντίφαση. Παραβλέπει τη ριζική ποικιλομορφία των κινημάτων, όπως εκείνο των «Αγανακτισμένων», βλέπει τον λαό ως μονολιθικό όλον, για να καταδικάσει μετά τούτη τη μονολιθικότητα που μόλις έχει κατασκευάσει με τα χαρακτηριστικά που επιλεκτικά της αποδίδει.

Μήπως όμως τέτοιου είδους στάσεις δε φανερώνουν παρά την υφέρπουσα «δημοφοβία» μερίδας των διανοούμενων και μεγάλου κομματιού της κυβερνώσας ελίτ; Μήπως μάλιστα μια τέτοια στάση δεν αποτελεί ελληνική ιδιαιτερότητα, αλλά κομμάτι των σύγχρονων ευρωπαϊκών εξελίξεων; Συμπτώματα μιας νέας «εξέγερσης των ελίτ», που θα έλεγε ο Κρίστοφερ Λας; Με τη διάθεση να ρίξουμε φως σε τέτοια ερωτήματα, αλλά και να θέσουμε το ζήτημα στη διεθνική συγκριτική του προοπτική, μεταφράζουμε σήμερα ένα κείμενο που ενώ μιλά με αφετηρία την σχετική συζήτηση στη Γαλλία, μοιάζει να απευθύνεται σ’ εμάς.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΤΣΑΜΠΕΚΗΣ