Η ζωή και το τέλος του Ζαν Ζορές

ΤΟΥ ΛΕΟΝΤΟΣ ΤΡΟΤΣΚΙ

Σαν αύριο, στις 20 Αυγούστου 1940, ο σταλινικός πράκτορας Ραμόν Μερκαντέρ δολοφονούσε στο Κογιοκάν του Μεξικού τον Λέοντα Τρότσκι, από τους πρωτεργάτες της Οκτωβριανής Επανάστασης. Στις 31 Ιουλίου επίσης έκλεισαν 98 χρόνια από τη μέρα που ο σοσιαλιστής ηγέτης Ζαν Ζωρές έπεφτε νεκρός στο καφέ «Κρουασάν» της Μονμάρτης, πυροβολημένος  από τον εθνικιστή Ραούλ Βιγιέν. Στην ουσία, όμως, η πολιτική δολοφονία του ειρηνιστή ηγέτη εντασσόταν στην προετοιμασία του Α΄ Παγκόσμιου ιμπεριαλιστικού πολέμου.

Ένα «κόκκινο νήμα» συνδέει τις δύο αυτές «πολιτικές δολοφονίες του αιώνα», όπως χαρακτηρίστηκαν στην εποχή τους: τα θύματά τους «έπεσαν μέσα στο στίβο, πολεμώντας τις πιο φοβερές μάστιγες του ανθρώπινου γένους, τον πόλεμο και την αντεπανάσταση. Και θα παραμείνουν στη μνήμη των μεταγενέστερων ως πρόδρομοι-πρότυπα του ανώτερου ανθρώπου που θα γεννηθεί από τα βάσανα και τις συμφορές, από τις ελπίδες και τον αγώνα».

  Το άρθρο αυτό το έγραψε ο Λεόν Τρότσκι τον Ιούλιο του 1915 στην εφημερίδα «Kievskaya Mysl» («Η Σκέψη του Κίεβου») της οποίας υπήρξε ανταποκριτής στο Παρίσι. Τα αποσπάσματα που δημοσιεύουμε σήμερα είναι από τη γαλλική μετάφραση της ρωσικής επανέκδοσης του 1917. Ολόκληρο το άρθρο θα κυκλοφορήσει σύντομα στα ελληνικά.

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ-ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Θεοδόσης Θωμαδάκης - Τριαντάφυλλος Μηταφίδης

Ο Ζαν Ζορές γεννήθηκε στις 3 Σεπτεμβρίου 1859 στο Κάστρο του Λαγκεντόκ, μια περιοχή που έδωσε στη Γαλλία επιφανείς άνδρες όπως οι: Γκιζό, Αύγουστος Κοντ,  Λαφαγιέτ,  Λαπερούζ,  Ριβαρόλ κ. ά. Μια περιοχή-«χωνευτήρι» φυλών, που, όπως λέει ο Ραποπόρ, από τους βιογράφους του Ζορές, είχε εξαιρετική επίδραση στην πνευματική ζωή αυτής της επαρχίας: από τον Μεσαίωνα ακόμα ήταν η κοιτίδα των αιρέσεων και της ελεύθερης σκέψης.

H oικογένεια του Ζορές ανήκε στη μεσαία αστική τάξη κι έπρεπε να αγωνίζεται κάθε στιγμή για την ύπαρξή της. Στα 1881, τελειώνοντας την Ecole Normale Superieure, διορίστηκε καθηγητής στο Γυμνάσιο θηλέων του Αλμπί και, στα 1883, τοποθετήθηκε στο Πανεπιστήμιο της Τουλούζ, όπου δίδαξε μέχρι το 1885, οπότε εκλέχτηκε για πρώτη φορά βουλευτής. Ήταν μόλις 26 χρονών. Από τότε αφιερώνεται ολοκληρωτικά στον πολιτικό αγώνα και η ζωή του συνυφαίνεται με τη ζωή της Τρίτης Δημοκρατίας.

Στην πρώτη αυτή περίοδο της ζωής του, ο Ζορές δεν γνώριζε ακόμη το σοσιαλισμό παρά μόνο θεωρητικά και καθόλου ολοκληρωμένα. Η δραστηριότητά του όμως τον έφερνε ολοένα και πιο κοντά στο εργατικό κόμμα. Η κούφια ιδεολογία και η διαφθορά των αστικών κομμάτων τον απωθούσαν τρομερά. Στα 1893, ο Ζορές προσχωρεί οριστικά στο σοσιαλιστικό κίνημα και, σχεδόν αμέσως, καταλαμβάνει μία από τις πρώτες θέσεις στον ευρωπαϊκό σοσιαλισμό. Ταυτόχρονα, γίνεται η πιο επιφανής φυσιογνωμία στην πολιτική ζωή της Γαλλίας.

Στην υπόθεση Ντρέιφους, ο Ζορές έδειξε όλη του τη δύναμη. Στην αρχή, όπως σε όλες τις κρίσιμες κοινωνικές περιπτώσεις, πέρασε μια περίοδο αμφιβολιών και αδυναμιών, καθώς ήταν ευαίσθητος στις επιδράσεις, τόσο της δεξιάς όσο και της αριστεράς. Δίσταζε να ασχοληθεί με την υπόθεση. Το θαρραλέο παράδειγμα του Ζολά τον έβγαλε από το δισταγμό, τον ενθουσίασε και τον παρέσυρε. Κι όταν αναλάμβανε έναν αγώνα, ο Ζορές τον τραβούσε μέχρι το τέλος. Του άρεσε να λέει για τον εαυτό του: Ago quod ago (Όταν κάνω κάτι, το κάνω).

Για τον Ζορές, η υπόθεση Ντρέιφους συνόψιζε και δραματοποιούσε την πάλη εναντίον του κληρικαλισμού, της αντίδρασης, του κοινοβουλευτικού νεποτισμού, του φυλετικού μίσους, της μιλιταριστικής τύφλωσης, απέναντι στις σκοτεινές ίντριγκες του Γενικού Επιτελείου, στη δουλοπρέπεια των δικαστών, σ’ όλη την προστυχιά που μπορεί να χρησιμοποιήσει ένα ισχυρό κόμμα της αντίδρασης για να πετύχει τους σκοπούς του.

Στα 1899, ο Ζορές μπόρεσε να διακηρύξει την ενότητα του Σοσιαλιστικού Κόμματος. Αλλά η ενότητα αυτή ήταν εφήμερη. Στο βάθος των αντιλήψεών του, ο Ζορές ήταν κι παρέμεινε ρεφορμιστής. Αλλά διέθετε μια καταπληκτική ικανότητα προσαρμογής, ιδιαίτερα στις επαναστατικές τάσεις της στιγμής. Κι αυτό το απέδειξε επανειλημμένα.

Ο Ζορές μπήκε στο κόμμα ώριμος άντρας, με μια εντελώς σχηματισμένη ιδεαλιστική φιλοσοφία. Αυτό δεν τον εμπόδισε να βάλει το δυνατό του αυχένα -ο Ζορές είχε αθλητικό παράστημα - υπό το ζυγό της πειθαρχίας των οργάνων, και είχε πολλές φορές την ευκαιρία να αποδείξει ότι ήξερε όχι μόνο να διευθύνει αλλά και να υποτάσσεται. Με την επιστροφή του από το Διεθνές Συνέδριο του Άμστερνταμ, που είχε καταδικάσει την πολιτική της διάλυσης/προσχώρησης του εργατικού κόμματος στο Μέτωπο της Αριστεράς και τη συμμετοχή των σοσιαλιστών στην κυβέρνηση, ο Ζορές διαχωρίστηκε ανοικτά από την πολιτική του Μετώπου. Από τότε, η ζωή του Ζορές ταυτίζεται με τη ζωή του Ενιαίου Κόμματος, του οποίου ανέλαβε την ηγεσία.

Η δολοφονία του Ζορές δεν ήταν τυχαίο γεγονός. Ήταν ο τελευταίος κρίκος μιας σκοτεινής εκστρατείας μίσους, ψευδών και συκοφαντιών που εκτόξευαν εναντίον του οι εχθροί όλων των αποχρώσεων: Θα μπορούσε να συνθέσει κανείς μια ολόκληρη βιβλιοθήκη από  τις επιθέσεις και τις συκοφαντίες που διατυπώνονταν εναντίον του Ζορές. Ο «Χρόνος» δημοσίευε κάθε μέρα ένα, και πολλές φορές δύο άρθρα εναντίον του σοσιαλιστή ηγέτη. Ήταν όμως υποχρεωμένοι να περιορίζουν τις επιθέσεις τους στις ιδέες και τις μεθόδους δράσης του: ως πρόσωπο, ο Ζορές ήταν σχεδόν άτρωτος, πολύ περισσότερο στη Γαλλία όπου οι προσωπικοί υπαινιγμοί είναι ένα από τα δυνατότερα όπλα του πολιτικού αγώνα. Παρ’ όλα αυτά, μιλούσαν με μασημένα λόγια για τη δύναμη διαφθοράς του γερμανικού χρυσού. Ο Ζορές πέθανε φτωχός. Στις 2 Αυγούστου 1914, ο «Χρόνος» αναγκάστηκε να αναγνωρίσει την «απόλυτη εντιμότητα» του δολοφονημένου εχθρού του.

Πολλές φορές αποκάλεσαν τον Ζορές δικτάτορα του γαλλικού σοσιαλισμού, και κάποτε η δεξιά τον ονόμασε δικτάτορα της Δημοκρατίας. Είναι αναμφισβήτητο ότι ο Ζορές έπαιξε στο γαλλικό σοσιαλισμό έναν απαράμιλλο ρόλο. Αλλά στη «δικτατορία» του δεν υπήρχε τίποτα το τυραννικό. Κυριαρχούσε χωρίς προσπάθεια: άνθρωπος μεγάλου διαμετρήματος, πνεύμα δυνατό, μεγαλοφυές ταμπεραμέντο, εργάτης ακούραστος, ρήτορας με εξαιρετική φωνή, ο Ζορές, από τη δύναμη των πραγμάτων, είχε πάντα την πρώτη θέση, και με τόσο μεγάλη διαφορά από τους αντιπάλους του, που να μην αισθάνεται την ανάγκη να ενισχύσει τη θέση του με ίντριγκες και μηχανορραφίες.

Διανοούμενος με ευρύτητα πνεύματος, ο Ζορές, ένιωθε μια φυσική αποστροφή προς κάθε σεχταρισμό. Ύστερα από μερικές ταλαντεύσεις ανακάλυπτε το σημείο που του φαινόταν αποφασιστικό στη συγκεκριμένη στιγμή. Ανάμεσα στην πρακτική αυτή αφετηρία και τις ιδεαλιστικές του πεποιθήσεις τοποθετούσε τις σκέψεις που πλάταιναν ή στένευαν την προσωπική του άποψη. Συμφιλιώνοντας τις αντιμαχόμενες αποχρώσεις, συγχώνευε τα αντιφατικά επιχειρήματα. Γι’ αυτό κυριαρχούσε όχι μόνο στις λαϊκές και κοινοβουλευτικές συνελεύσεις, αλλά και στα συνέδρια ακόμα του κόμματος, όπου έλυνε τις αντιθέσεις των τάσεων μέσα σε ασαφείς προοπτικές και ευλύγιστα συνθήματα. Στο βάθος, ο Ζορές ήταν ένας εκλεκτικός, αλλά ένας μεγαλοφυής εκλεκτικός.

Μπαίνοντας στη Βουλή το 1885, ο Ζορές κάθισε στα έδρανα της μετριοπαθούς αριστεράς. Αλλά το πέρασμά του στο σοσιαλισμό δεν ήταν μια καταστροφή ή ένα άλμα. Η αρχική του «μετριοπάθεια» περιείχε τεράστια αποθέματα ενεργού κοινωνικού ανθρωπισμού, που στη συνέχεια εξελίχθηκε φυσιολογικά σε σοσιαλισμό. Από την άλλη μεριά, ο σοσιαλισμός του δεν έπαιρνε ποτέ έναν καθαρό και κατηγορηματικό ταξικό χαρακτήρα και δεν αποσπάστηκε ποτέ από τις ανθρωπιστικές αρχές και αντιλήψεις τού φυσικού δικαίου, που ήταν τόσο βαθιά ριζωμένες στη γαλλική πολιτική σκέψη από την εποχή της Μεγάλης Επανάστασης.

Το 1889, ο Ζορές ρωτούσε τους βουλευτές: «Μήπως, λοιπόν, εξαντλήθηκε το πνεύμα της Γαλλικής Επανάστασης; Είναι δυνατόν να μην μπορείτε να βρείτε στις ιδέες της Επανάστασης μια απάντηση σ’ όλα τα ζητήματα που τίθενται τώρα, σ’ όλα τα ζητήματα που ορθώνονται μπροστά σας; Μήπως η Επανάσταση δεν διατήρησε την αθάνατη πνοή της και δεν μπορεί να δώσει μια απάντηση σ’ όλες τις δυσκολίες που ασταμάτητα ανανεώνονται κι ανάμεσα στις οποίες ανοίγουμε το δρόμο μας;». Ο ιδεαλισμός του δημοκράτη, το βλέπουμε καθαρά, δεν έχει καθόλου επηρεαστεί από την υλιστική κριτική. Αργότερα, ο Ζορές θα αφομοιώσει ένα μεγάλο μέρος του μαρξισμού. Αλλά η δημοκρατική ουσία της σκέψης του θα διατηρηθεί μέχρι το τέλος.

Ο σοσιαλισμός για τον δημοκράτη Ζορές ήταν το μόνο ασφαλές μέσο για να  στερεωθεί η Δημοκρατία και το μόνο δυνατό μέσο για να τελειοποιηθεί. Δεν κατανοούσε την αντίφαση ανάμεσα στην αστική πολιτική και το σοσιαλισμό – αντίφαση που αντανακλά την ιστορική σύγκρουση ανάμεσα στο προλεταριάτο και τη δημοκρατική μπουρζουαζία. Στην ακούραστη επιθυμία του προς την ιδεαλιστική σύνθεση, ο Ζορές ήταν, στην πρώτη του περίοδο, ένας δημοκράτης έτοιμος να υιοθετήσει το σοσιαλισμό∙ ενώ στην τελευταία του περίοδο ήταν ένας σοσιαλιστής που αισθανόταν την ευθύνη για κάθε δημοκρατία.

Το ότι ο Ζορές έδωσε στην εφημερίδα που ίδρυσε το όνομα «Ουμανιτέ» («Ανθρωπότητα») δεν είναι καθόλου τυχαίο. Ο σοσιαλισμός γι’ αυτόν δεν ήταν η θεωρητική έκφραση της ταξικής πάλης του προλεταριάτου. Αντίθετα, το προλεταριάτο ήταν στα μάτια του μια ιστορική δύναμη στην υπηρεσία του δικαίου, της ελευθερίας και της ανθρωπότητας. Πάνω από το προλεταριάτο φύλαγε μια μεγάλη θέση στην ιδέα της «ανθρωπότητας» -καθεαυτής– ιδέα που για τους συνηθισμένους Γάλλους φωνακλάδες δεν είναι παρά μια κούφια φράση, στην οποία όμως αυτός εμφυσούσε έναν ειλικρινή και ενεργό ιδεαλισμό.

Στην πολιτική ο Ζορές συνδύαζε ύψιστου βαθμού ιδεαλιστικές αφαιρέσεις με έντονη συναίσθηση της πραγματικότητας. Αυτό το διαπιστώνει κανείς σ’ όλη του τη δραστηριότητα. Σ’ αυτόν, η υλική ιδέα της Δικαιοσύνης και του Καλού πάει χέρι-χέρι μ’ έναν εμπειρικό προσδιορισμό πραγματικοτήτων, ακόμα και  δευτερεύουσας σημασίας. Παρά την ηθική του αισιοδοξία, ο Ζορές, κατανοούσε πλήρως τις περιστάσεις και τους ανθρώπους και ήξερε να μεταχειρίζεται άνετα τόσο τις πρώτες όσο και τους δεύτερους.

Ο Ζορές ήταν ιδεολόγος – ένας κήρυκας της ιδέας όπως ακριβώς την ορίζει ο Αλφρέ Φουαγιέ όταν μιλάει για τις «ιδέες-δυνάμεις» της ιστορίας. Ο Ναπολέοντας σιχαινόταν τους «ιδεολόγους» (η λέξη είναι δική του). Παρ’ όλ’ αυτά, κι εκείνος ήταν ο ιδεολόγος του καινούργιου μιλιταρισμού. Ο ιδεολόγος δεν περιορίζεται στο να προσαρμόζεται στην πραγματικότητα, τραβάει απ’ αυτήν την «ιδέα» και την σπρώχνει μέχρι τις πιο ακραίες συνέπειές της. Σε ευνοϊκές συνθήκες, αυτό του φέρνει τέτοιες επιτυχίες που δεν θα μπορούσε ποτέ να πετύχει ο χυδαίος πρακτικιστής. Αλλά όταν οι αντικειμενικές συνθήκες αλλάζουν εναντίον του, αυτό του προετοιμάζει επίσης πτώσεις που του φέρνουν ίλιγγο.

Ο «δογματιστής» πήζει στη θεωρία, σκοτώνοντας το πνεύμα της. Ο «πρακτικός-οπορτουνιστής» εξομοιώνεται με τις συγκεκριμένες διαδικασίες του επαγγελματία πολιτικού. Αλλά αν συμβεί μια απροσδόκητη ανατροπή, θα βρεθεί σε μια κατάσταση όπου του είναι ανώφελος κάθε ελιγμός. Ο «ιδεολόγος» μεγάλου διαμετρήματος δεν είναι ανίσχυρος, παρά μόνο τη στιγμή που η ιστορία τον αφοπλίζει ιδεολογικά. Αλλά ακόμη και τότε είναι συνήθως ικανός να επανεξοπλιστεί αμέσως, να αρπάξει την ιδέα της νέας εποχής και να συνεχίσει να παίζει τον πρώτο ρόλο.

Ο Ζορές ήταν ιδεολόγος. Και στην υπηρεσία της ιδέας δεν σταματούσε ποτέ στη μέση του δρόμου. Έτσι, στην εποχή της υπόθεσης Ντρέιφους, έσπρωξε μέχρι τις τελευταίες της συνέπειες την ιδέα της συνεργασίας της αριστεράς με τη μπουρζουαζία, και υποστήριξε με πάθος τον Μιλεράν, έναν χυδαίο εμπειρικό πολιτικό, που δεν είχε ποτέ και τίποτε το κοινό με τον ιδεολόγο, με το θάρρος του και τον ενθουσιασμό του.

Με ειλικρινές ιδεολογικό πάθος ο Ζορές πάλεψε τον κίνδυνο του ευρωπαϊκού πολέμου. Στον αγώνα αυτόν πολλές φορές εφάρμοσε μεθόδους εντελώς αντίθετες με τον ταξικό χαρακτήρα του κόμματός του, που σε πολλούς από τους συντρόφους του φαίνονταν το λιγότερο παρακινδυνευμένες. Περίμενε πολλά από τον εαυτό του, από την προσωπική του δύναμη, από την ευφυΐα του, από την ικανότητά του να αυτοσχεδιάζει. Στους διαδρόμους της Βουλής απευθυνόταν σε υπουργούς και διπλωμάτες και, με μια υπερβολική αισιοδοξία για την επιρροή του, τους κατατρόπωνε με την επιχειρηματολογία του. Αλλά οι συζητήσεις και οι επιρροές των παρασκηνίων δεν απέρρεαν καθόλου από τη φύση του Ζορές, γιατί ήταν πολιτικός ιδεολόγος κι όχι θεωρητικός του οπορτουνισμού. Με το ίδιο πάθος, ήταν έτοιμος να θέσει στην υπηρεσία της ιδέας που τον κατείχε τα πιο οπορτουνιστικά και τα πιο επαναστατικά μέσα, κι αν αυτή η ιδέα ανταποκρινόταν στο χαρακτήρα της εποχής, ήταν ικανός ως πρώτο βήμα να πετύχει λαμπρά αποτελέσματα. Αλλά με τον ίδιο τρόπο προχωρούσε και μπροστά στις καταστροφές. Όπως ο Ναπολέοντας, μπορούσε στην πολιτική του να έχει Αούστερλιτς και Βατερλό.

Ο παγκόσμιος πόλεμος θα ’πρεπε να φέρει τον Ζορές πρόσωπο με πρόσωπο με τα ζητήματα που χώρισαν τον ευρωπαϊκό σοσιαλισμό σε δύο εχθρικά στρατόπεδα. Τί θέση θα έπαιρνε; Αναμφίβολα την πατριωτική θέση. Αλλά δεν θα ανεχόταν ποτέ την κατάπτωση που έπαθε το Γαλλικό Σοσιαλιστικό Κόμμα, υπό την ηγεσία των Γκεντ, Ρενοντέλ, Σαμπά και Τομά... Κι έχουμε κάθε δικαίωμα να πιστεύουμε πως τη στιγμή της μελλοντικής επανάστασης ο μεγάλος ηγέτης θα καθόριζε και θα διάλεγε τη θέση του χωρίς λάθος και θα ανέπτυσσε τις δυνάμεις του μέχρι το τέλος.

Η κύρια δύναμη του Ζορές-ρήτορα ήταν ίδια με εκείνη του Ζορές-πολιτικού: το έντονα εξωτερικευμένο πάθος του, η θέλησή του για δράση. Άκουσα τον Ζορές στις λαϊκές συνελεύσεις του Παρισιού, στα Διεθνή Συνέδρια, στις επιτροπές των Συνεδρίων. Και πάντα νόμιζα πως τον ακούω για πρώτη φορά. Δεν είχε τίποτα που να θυμίζει ρουτίνα: αναζητώντας και βρίσκοντας τον εαυτό του, πάντα και αδιάκοπα κινητοποιώντας από την αρχή τις πολύπλευρες ικανότητες του πνεύματός του, ανανεωνόταν αδιάκοπα και δεν επαναλαμβανόταν ποτέ. Η ισχυρή, φυσική δύναμή του ενωνόταν με μια ακτινοβόλο γλυκύτητα-αντανάκλαση μιας ανώτερης ηθικής αξίας. Ανέτρεπε βράχους, άστραφτε, βροντούσε, δεν έχανε όμως ποτέ τον εαυτό του∙ τον παρακολουθούσε πάντα, συνελάμβανε πλήρως την ηχώ που προκαλούσε στη συνέλευση, αντιμετώπιζε τις αντιρρήσεις, ανατρέποντας, πολλές φορές αλύπητα, σαν ανεμοστρόβιλος, κάθε αντίσταση που βρισκόταν στο δρόμο του, απομακρύνοντας συχνά τα εμπόδια με μεγαλοψυχία και γλυκύτητα, σαν δάσκαλος ή μεγαλύτερος αδελφός. Όπως ακριβώς ένα γιγάντιο μηχανικό σφυρί κονιορτοποιεί ένα κολοσσιαίο βράχο ή βάζει με ακρίβεια ένα φελλό σ’ ένα μπουκάλι χωρίς να το σπάσει.

Ο Πολ Λαφάργκ, μαρξιστής και αντίπαλος του Ζορές, τον έλεγε διάβολο που μεταμορφώθηκε σε άνθρωπο. Η διαβολική ή, για να το πούμε καλύτερα, η «θεϊκή» αυτή δύναμη επιβαλλόταν σε όλους, σε φίλους και εχθρούς. Και συχνά, μαγεμένοι και με θαυμασμό, όπως μπροστά σε ένα μεγαλειώδες φαινόμενο της Φύσης, οι αντίπαλοί του άκουγαν κρεμασμένοι από τα χείλη του τον ακατάσχετο, χειμαρρώδη λόγο του, ξυπνώντας κάθε ενέργεια, υποτάσσοντας και παρασύροντας τις θελήσεις. 

Ο Ζορές έπεσε μέσα στο στίβο, πολεμώντας τη φοβερή μάστιγα της ανθρωπότητας και του ανθρώπινου γένους: τον πόλεμο. Και θα μείνει στην μνήμη των μεταγενέστερων ως ο πρόδρομος, το πρότυπο του ανώτερου ανθρώπου που θα γεννηθεί από τα βάσανα και τις συμφορές, από τις ελπίδες και τον αγώνα.