Κυβέρνηση της αριστεράς;

ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΚΙΟΥΠΚΙΟΛΗ

Είναι αυτονόητο ότι η αριστερά νοηματοδοτείται ποικιλότροπα, αλλά εδώ θα επικαλεσθούμε έναν εύλογο ορισμό της με ιστορικά διαπιστευτήρια. Στις νεωτερικές κοινωνίες και μετά, αριστερά είναι εκείνη η –πολυδιασπασμένη, συνήθως- πολιτική παράταξη που προσβλέπει σε μια ριζοσπαστική πραγμάτωση της ισότητας και της ελευθερίας των πολλών. Από μια τέτοια σκοπιά, η ιδέα μιας αριστερής κυβέρνησης στη σημερινή Ελλάδα είναι πιθανότατο στα αυτιά αρκετών να ηχεί ως κούφια, ανέφικτη, ιλαροτραγωδία. Κατ’ αρχάς για πρακτικούς λόγους της συγχρονίας, που άπτονται της ισορροπίας δυνάμεων στο εσωτερικό και το εξωτερικό.

Γιατί μια κυβέρνηση με ρηξικέλευθες πολιτικές, που θα έβαλλε στην πράξη εναντίον των οικονομικών, πολιτικών και άλλων ολιγαρχιών, θα υπέσκαπτε τα προνόμιά τους και θα ανέτρεπε τις στρατηγικές της ληστρικής αναδιανομής του πλούτου προς τα πάνω, είναι μάλλον απίθανο να μπορέσει να σταθεί όρθια απέναντι στον νεοφιλελεύθερο εσμό των ισχυρότερων της ΕΕ, του παγκόσμιου στερεώματος και των ημεδαπών κέντρων εξουσίας που απεργάστηκαν αυτές τις στρατηγικές. Και αυτό εξαιτίας των συντριπτικών συσχετισμών ισχύος σε αυτά τα επίπεδα, αλλά και λόγω ελλιπούς κοινωνικής υποστήριξής της σε μια χώρα χωρίς μαζικά, δυναμικά και οργανωμένα κοινωνικά κινήματα, όπου η κυρίαρχη κουλτούρα εξακολουθεί να είναι ατομικιστική-καταναλωτική και η πλειοψηφία φαντασιώνεται την επάνοδο στις μέρες της αφθονίας. Μια αριστερή κυβέρνηση δεν μπορεί να υπολογίζει σήμερα ούτε καν στην αγωνιστική στήριξη της σχετικής της εκλογικής πλειοψηφίας, η οποία δεν έχει στρατευθεί ιδεολογικο-πολιτικά στην αριστερά. Και θα έχει απέναντί της μια απόλυτη λαϊκή πλειοψηφία, που απορρίπτει την ιδεολογία και τους πολιτικούς προσανατολισμούς της.

Κατά δεύτερον, αν η αριστερά θέλει να είναι μια προωθημένη έκφραση των βλέψεων της κοινωνικής χειραφέτησης στη συγχρονία, η «αριστερή κυβέρνηση» μπορεί να θεωρηθεί σήμερα ως μια αντίφαση εν τοις όροις. Έχουμε μάθει πλέον ότι η προαγωγή της ισοελευθερίας των πολλών δεν γίνεται από κυβερνήσεις, ούτε επαναστατικές ούτε σοσιαλδημοκρατικές-μεταρρυθμιστικές. Οι επαναστατικές δικτατορίες δεν μπορούν να οδηγήσουν το πλήθος στον συλλογικό αυτοκαθορισμό του όταν το υποτάσσουν στο ακριβώς αντίθετό του, την ποιμαντική καθοδήγηση – ή και καταπίεση. Και ο μεταρρυθμιστικός κυβερνητισμός πέθανε μαζί με τους Νέους Εργατικούς και το Νέο Κέντρο του SPD, δεν περίμενε το ΠΑΣΟΚ του Γιώργου Παπανδρέου. Ο κυβερνητικός σοσιαλρεφορμισμός αναπαράγει την ίδια σχέση του κράτους-κηδεμόνα των ετερόνομων πολιτών και δεν μπορεί να πετύχει καμιά ουσιαστική επέκταση της ισότητας εφόσον αποφεύγει τη ρήξη με ένα αγοραίο σύστημα εξουσίας που παράγει ακραίες ανισότητες.

Οι συλλογικές πρωτοβουλίες της ελευθερίας τα τελευταία χρόνια, από τα κινήματα για μια άλλη παγκοσμιοποίηση ως τον Δεκέμβρη του ’08, τις αγανακτισμένες πλατείες και το Occupy Wall Street, αντιμάχονται τις ηγεσίες, τους αντιπροσώπους, τα κλειστά ιδεολογικά σχήματα και προγράμματα. Εννοούν στην πράξη την ίση ελευθερία των πολλών ως άμεση πολιτική σύμπραξη, συλλογική αυτοδιεύθυνση, σύνταξη αυτόνομων διαφορών στη βάση της πλήρους πολιτικής ισότητας. Αποκηρύσσουν την κρατική διακυβέρνηση ως πολιτική καθοδήγηση από τα πάνω, όπου οι μάζες ετεροκαθορίζονται στην άσκηση της πολιτικής και παραμένουν ουσιαστικά άνισες στην πολιτική δράση.

Αυτά τα δύο διαβήματα εκμηδενισμού της ίδιας της ιδέας μιας αριστερής κυβέρνησης στη σημερινή Ελλάδα έχουν μια κοινή κρυφή προκείμενη: την άρνηση της πολιτικής. Στο πρώτο, βρισκόμαστε σε ένα κλειστό και ακλόνητο σύστημα κυριαρχίας, που δεν επιτρέπει καμία ριζική πολιτική επέμβαση, αντίσταση και ανατροπή. Το δεύτερο προϋποθέτει μια καθαρή και αμόλυντη κοινωνική εμμένεια, η οποία δεν απαιτεί πολιτικές παρεμβάσεις από τα έξω ή προς τα έξω: οι δυνάμεις της κοινωνίας είναι ώριμες και έτοιμες –ή μπορούν αυτόνομα να ετοιμαστούν- για την αυτο-οργάνωσή τους εκ των ενόντων, χωρίς να επηρεάζονται από τις εξωτερικές οικονομικές συνθήκες, το πολιτικό καθεστώς και τους συσχετισμούς δυνάμεων, και χωρίς να χρειάζεται να δράσουν σε αυτό το πλαίσιο. Αν, όμως, ξαναβάλουμε την πολιτική στην εξίσωση, στις ρωγμές και τις ανισορροπίες του διεθνούς πλέγματος εξουσίας και στις χαίνουσες ελλείψεις μιας κοινωνικής αυτοδιεύθυνσης που χρειάζεται εξωτερικά ερείσματα και δραστικές πρωτοβουλίες, τα πράγματα αλλάζουν. Η αριστερή κυβέρνηση αναδύεται ως μια ιστορική δυνατότητα με προοπτικές ελπίδας - αλλά και συγκεκριμένους όρους που αλλάζουν συθέμελα την αντίληψή μας για το τι μπορεί να σημαίνει τώρα μια τέτοια κυβέρνηση στην ημεδαπή.

Aν θα είναι πράγματι ταγμένη στην προώθηση της εξισωτικής αυτονομίας της κοινωνίας στο περιβάλλον της συγκυρίας, θα πρέπει να επιδοθεί σε μια πολιτική υψηλής έντασης, μια πολιτική που θα αναβιώνει ριζικές διαστάσεις αυτής της ιστορικής δραστηριότητας. Θα νιώθει, δηλαδή, και θα αδράχνει τον καιρό, τις ευκαιρίες που παρουσιάζει η σύγχρονη συνθήκη με τις μεταπτώσεις της, τις (αν)ισορροπίες δυνάμεων στο εσωτερικό και το εξωτερικό, τα χάσματα των καθεστώτων κυριαρχίας. Λαμβάνοντας έτσι επίκαιρες πρωτοβουλίες, θα πράττει πολιτικά με την ισχυρή έννοια του όρου, θα επιχειρεί όχι να διαχειριστεί τις καταστάσεις με βάση τα καθιερωμένα πλαίσια δράσης, τις λογικές και τις στοχεύσεις τους, αλλά τροποποιώντας τις ίδιες τις συντεταγμένες, επανορίζοντας τα πλαίσια, διαμορφώνοντας νέους θεμελιώδεις όρους των κοινωνικών σχέσεων. Τέλος, θα είναι πολιτική με τη συστατική σημασία της λέξης, πράξη των πολιτών, κινητοποίηση της κοινωνίας που ορίζει τις υποθέσεις και τη μοίρα της.

Για να πούμε τα πράγματα με το όνομά τους, το αιτούμενο σήμερα στην Ελλάδα από την οπτική της αριστέρας δεν μπορεί να είναι απλώς μια άλλη κυβέρνηση σε ένα ναρκοθετημένο πεδίο που θα τις δέσει τα χέρια εξαρχής και μετά θα την οδηγήσει σύντομα στο θάνατο. Είναι μια άλλη ηγεμονία, η οικοδόμηση ενός νέου κοινωνικού σχηματισμού, με διαφορετικούς κυρίαρχους κοινωνικούς δεσμούς, νόμους και προσανατολισμούς στη βάση μιας εκ βάθρων αναδιάταξης των σχέσεων εξουσίας. Αλλά αν αυτή η ηγεμονία θέλει να είναι συγκεκριμένα αριστερή θα πρέπει να αναβαπτίσει ουσιωδώς το ιστορικό της νόημα στα νάματα των νέων κοινωνικών συλλήψεων της ελευθερίας εν δράσει. Θα πρέπει, υποστηρίζω, να επιχειρήσει το καινοφανές, να γίνει μια πραγματική ηγεμονία της αντιηγεμονίας. Σε αυτή, ο δεσπόζων πόλος του νέου κοινωνικού συνασπισμού δεν θα λειτουργεί ως αντιπρόσωπος-κυρίαρχος των πολλών, αλλά ως «αφανιζόμενος μεσολαβητής», ένας ισχυρός παράγοντας κοινωνικού συντονισμού και ενδυνάμωσης, που δεν αποβλέπει στην εδραίωση της δικής του κυριαρχικής θέσης αλλά επιζητεί από την αρχή τη διευκόλυνση και την ενδυνάμωση της κοινωνικής αυτο-οργάνωσης, ώστε να καθίσταται περιττός.

Το αίτημα για μια νέα ηγεμονία της αντι-ηγεμονίας δεν είναι ιδεαλιστικό. Είναι, αντίθετα, μια από τις λίγες ρεαλιστικές στρατηγικές για μια αριστερή κυβέρνηση εδώ και τώρα. Μια κυβέρνηση της αριστεράς στην Ελλάδα σήμερα θα πρέπει ασφαλώς να αξιοποιήσει τις αστάθειες, τις ρωγμές και τις αντιθέσεις του νεοφιλελεύθερου μπλοκ εξουσίας, στην ΕΕ, τις χρηματαγορές και το παγκόσμιο σύστημα για να ενισχύσει τη δική της θέση και να αναιρέσει τις πολιτικές της μνημονιακής καταστροφής. Διεθνείς συμμαχίες και κινήσεις αλληλεγγύης μπορούν να συνδράμουν σημαντικά σε αυτό το εγχείρημα αλλαγής των συσχετισμών. Αλλά καθοριστικός θα είναι ο ρόλος της δυναμικής συστράτευσης των πολλών στο εσωτερικό που θα προσφέρει μαζική αρωγή στην προσπάθεια της ανατροπής και θα φέρει τις αυριανές αντιδράσεις του νεοφιλελεύθερου κατεστημένου της ΕΕ και των αγορών αντιμέτωπες με μια ολόκληρη και αποφασισμένη κοινωνία, δυναμώνοντας παράλληλα και τις διεθνείς φωνές υποστήριξης.

Η διαρκής και συλλογική κινητοποίηση είναι εκ των ων ουκ άνευ για την ευτυχή κατάληξη ενός ριζοσπαστικού ηγεμονικού αγώνα και στο εσωτερικό, καθώς μια κυβέρνηση της αριστεράς δεν έχει, και δεν πρέπει να έχει, ισχυρά ερείσματα στις τάξεις των κυρίαρχων, σήμερα, ελίτ. Βασική πηγή της κοινωνικής της εξουσίας στον πόλεμο θέσεων που θα ξεκινούσε θα είναι η γνήσια δημοκρατική δύναμη των πολλών. Αυτή θα μπορέσει να αντιπαλέψει φαινόμενα κοινωνικής εξάρθρωσης και έναν πόλεμο από τα οργανωμένα οικονομικά συμφέροντα, με μποϊκοτάζ στη διακίνηση βασικών αγαθών, στη λειτουργία των τραπεζών κλπ, στις εξαιρετικά δυσχερείς καταστάσεις που είναι πιθανό να προκύψουν από τη διακοπή χρηματοδότησης από την ΕΕ ή από την εφαρμογή επιθετικών πολιτικών ελέγχου και αναδιανομής του πλούτου. Η μαζική συμμετοχή σε διαδικασίες ουσιαστικής διαβούλευσης θα είναι αναγκαία και για τη συναινετική χάραξη και εφαρμογή κυβερνητικών πολιτικών που ενέχουν μεγάλο βαθμό κινδύνου και αβεβαιότητας και για τις οποίες δεν υπάρχει συγκροτημένη πλειοψηφική άποψη.

Τα πολιτικά διακυβεύματα που θα απαιτούν δύσκολες αποφάσεις από μια αριστερή διακυβέρνηση ενδέχεται να είναι πολλά και καυτά, σε συνθήκες κινούμενης άμμου, αρχής γενομένης με το ζήτημα της εξόδου από το ευρώ αν οι πιέσεις στην ΕΕ δεν αποδώσουν. Μια τέτοια απόφαση, που μπορεί να έχει τεράστιες επιπτώσεις στην καθημερινότητα της πλειοψηφίας, δεν είναι δυνατόν να ληφθεί ερήμην της ή και εναντίον της από μια αριστερή ηγεσία. Σε αυτή την περίπτωση θα είχε και την κοινωνία και ισχυρά κερδοσκοπικά και άλλα συμφέροντα απέναντί της, και η πολιτική της θα ήταν καταδικασμένη εξαρχής, και στην πράξη και στην κοινωνική συνείδηση.

Μια νέα ηγεμονία, που εδραιώνει έναν νέο κοινωνικό σχηματισμό, κατακτάται με τη συγκρότηση μιας νέας κοινότητας ιδεών και συναισθημάτων. Σήμερα που το αξιακό σύστημα του παρελθόντος καταρρέει και η κοινωνία τα έχει χαμένα, χρειάζεται επιτακτικά η άρθρωση νέων αξιακών προσανατολισμών, νέων αφηγήσεων για το παρόν και το μέλλον μας. Και η διαμόρφωση ενός νέου κοινωνικού φαντασιακού, που θα δώσει ξανά νόημα και ελπίδα στις νεότερες γενιές, δεν μπορεί να γίνει από μια ελίτ φωτισμένων ταγών ή χειρούργων της κοινωνίας, ιδίως όταν επιδίωξη είναι η κοινωνική χειραφέτηση. Μια αριστερή κυβέρνηση θα πρέπει, λοιπόν, με τον λόγο και τα έργα της να πυροδοτήσει, να εμπνεύσει και να διευκολύνει μια τέτοια κοινωνική αναδημιουργία, όχι να την καθορίσει. Και θα πρέπει, ευρύτερα, να συνδράμει αποτελεσματικά τις πρωτοβουλίες αυτοδιεύθυνσης της κοινωνίας, στις πόλεις και τους δήμους. Η παροχή πραγματικών πόρων και διευκολύνσεων στους θεσμούς της κοινωνικής αυτονομίας, λ.χ. στις διάφορες συνελεύσεις γειτονιάς που έχουν ήδη αναφανεί, και στα δίκτυα της κοινωνικής, αλληλέγγυας οικονομίας που σήμερα εξαπλώνονται, θα στείλει ένα ουσιαστικό μήνυμα στην κοινωνία για το άλλο ύφος και ήθος μιας αριστερής αντι-ηγεμονίας και θα ευνοήσει την επέκταση της κοινωνικής αυτο-οργάνωσης. Η συλλογική κινητοποίηση σε βάθος χρόνου, με την αποτελεσματική λειτουργία θεσμών αυτο-οργάνωσης και αντι-εξουσίας του πλήθους, δεν είναι απλώς προϋπόθεση για την ευόδωση κυβερνητικών πολιτικών. Είναι ο ίδιος ο στόχος και το ουσιαστικό τους περιεχόμενο, από τη σκοπιά μιας αριστεράς που προσβλέπει στην ενίσχυση της ισότητας και της ελευθερίας με σύγχρονους όρους.

Αυτές οι απαιτήσεις ηχούν ίσως υπερβολικές για οποιαδήποτε κυβέρνηση στην τρέχουσα συγκυρία. Αλλά λόγω ακριβώς της κατάστασης εξαίρεσης που βιώνουμε, αν δεν αγωνιστούμε για πολλά, μπορεί να μην περισώσουμε ούτε λίγα. Θα πρέπει, φυσικά, η ίδια η κοινωνική πλειοψηφία να θελήσει να πάρει τα πράγματα στα χέρια της. Αλλά μια κυβέρνηση που άμεσα και έμπρακτα θα εμφανιστεί υπηρέτης και αρωγός, όχι εξουσιαστής της, θα μπορέσει καλύτερα να κερδίσει την εμπιστοσύνη της κοινωνίας, κεντρίζοντας και τονώνοντας τη συλλογική βούληση. Και τότε πολλά αδύνατα θα γίνουν δυνατά.

Ο Αλέξανδρος Κιουπκιολής διδάσκει Πολιτική θεωρία στο ΑΠΘ