Ιστορία του κριτικού λόγου της λογοτεχνίας

ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΧΑΝΤΖΗ

Απόστολος Πλαχούρης

Συμπληρώθηκε αισίως, σε μετάφραση κι έκδοση του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη], ο τρίτος εκ των εννέα τόμων του έργου Ιστορία της Θεωρίας της Λογοτεχνίας [Τhe Cambridge History of Literary Criticism] ενός συλλογικού εγχειρήματος σε επιμέλεια Peter Brooks, H. B. Nisbet, Claude Rawson υπό την αιγίδα του πανεπιστήμιου του Κέιμπριτζ. Πρόκειται για ένα μνημειώδες έργο στο σύνολό του, η αγγλική έκδοσή του οποίου άρχισε το 1989 και τέλειωσε με τον ένατο τόμο το 2001.

Μέσα στο τιτάνιο συγγραφικό και ταξινομικό εγχείρημα περί της δυτικής λογοτεχνικής κριτικής και της θεωρίας που την συνοδεύει, από τις αρχαίες καταβολές της έως σήμερα, πρώτη προβληματική που παρεισφρέει είναι αν την πρωτοκαθεδρία στην παρουσίαση θα έχει η περιγραφή ή η αξιολόγηση. Στο έργο δεν υπάρχει εισαγωγή των γενικών επιμελητών της σειράς των Brooks, Nisbet, Rawson και την απάντηση αυτή αναλαμβάνει να δώσει η εισαγωγή του επιμελητή του κάθε τόμου δίπλα στα ζητήματα και την περίοδο που αυτός καλύπτει. Επιπλέον, είναι ομολογουμένως παρακινδυνευμένο να μιλήσει κανείς εποπτικά (με το παρόν κείμενο) για κείμενα (ιστορικής αναδρομής) που μιλούν για άλλα κείμενα (κριτικά) που μιλούν για άλλα κείμενα (ποιήματα, μυθιστορήματα, πεζογραφήματα). Αυτές οι αναγωγές ενέχουν πολλούς βαθμούς αφαίρεσης και ελευθερίας. Ως εκ τούτου η αναφορά των περιεχομένων των τόμων ως οδόσημων θεωρείται επιβεβλημένη.

Τόμος Ι

Ιστορία της θεωρίας της λογοτεχνίας: Αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή κριτική. Συλλογικό έργο, επιμ. George A. Kennedy, μτφρ. Φιλιώ Φιλίππου, σελ. 540

H κατατοπιστική εισαγωγή του George A. Kennedy, σημαίνοντος αμερικανού μελετητή της γραμματολογικής παραγωγής των κλασσικών χρόνων, μας προϊδεάζει πως οι συγγραφείς της Ιστορίας δεν ενθέτουν τις κριτικές προσπάθειες των αρχαίων ποιητών ή αοιδών στο πλαίσιο των κυρίαρχων ανακαλύψεων του εικοστού αιώνα της σημειολογίας, της ψυχανάλυσης, την ερμηνευτικής, την αποδόμησης και της θεωρίας της πρόσληψης. Όπως λέει ο Kennedy «είναι προτιμότερο να ερμηνεύσουμε τους αρχαίους κριτικούς με τους δικούς τους όρους παρά να διατυπώσουμε τις αντιλήψεις τους με έννοιες ξένες» σχετικά με τις στοχεύσεις και το περιεχόμενο του έργου τους. Eντούτοις αυτή η στρατηγική, με την περιγραφή ως εργαλείο, λειτουργεί εγκυκλοπαιδικά –κάτι που πολλοί αναγνώστες θα βρουν λειτουργικό– αφήνοντας όμως ανοικτό το πεδίο για τις κοινωνικές συνθήκες εντός των οποίων το περιεχόμενο και οι πρακτικές του ποιητικού, καθώς και του κριτικού λόγου εξ αυτού, γεννήθηκαν. Εξαίρεση στον παρόν τόμο ίσως αποτελεί ο Nagy o oποίος επιχειρεί να ερμηνεύσει και να βρει νήματα πώς περάσαμε από το εγκώμιο σε δεύτερο πρόσωπο στο έπος σε τρίτο πρόσωπο, γιατί το ποίημα του λυρικού ποιητή προέρχεται από το χορικό τραγούδι και όχι αντίστροφα, πώς το έργο των ποιητών από την τοπικιστική εστίαση που είχε αρχικά απέκτησε πανελλήνια, καθώς και πώς περάσαμε από την ερασιτεχνική στην επαγγελματική παράσταση κι από τον πολυθεϊσμό στον μονοθεϊσμό του Ξενοφάνη. Παρόμοιες προσπάθειες εξηγητικού χαρακτήρα, και κυρίως της σχέσης του ποιητικού με την ηθική και την δημόσια σφαίρα, έχουν τα κεφάλαια η «H ποιητική του Αριστοτέλη» (Halliwell), «O Πλάτων και η ποίηση», (Ferrari).

Περιεχόμενα: Αρχαϊκές ελληνικές αντιλήψεις για τους ποιητές και την ποίηση, Γλώσσα και σημασία στην αρχαϊκή και την κλασσική Ελλάδα, O Πλάτων και η ποίηση, H ποιητική του Αριστοτέλη, Η διαμόρφωση μιας θεωρίας του έντεχνου πεζού λόγου, Η λογοτεχνική και φιλοσοφική κριτική της ελληνιστικής εποχής, Η ανάπτυξη της λογοτεχνίας και της κριτικής στη Ρώμη, Oι κριτικοί της αυγούστειας εποχής, Λατινική κριτική της πρώιμης αυτοκρατορικής περιόδου, Η ελληνική κριτική της αυτοκρατορικής περιόδου, Χριστιανισμός και κριτική.

Τόμος VIII

Ιστορία της Θεωρίας της Λογοτεχνίας: Από τον φορμαλισμό στον μεταδομισμό. Συλλογικό έργο, επιμ. Raman Selden, θεώρηση μετάφρασης Μίλτος Πεχλιβάνος, Μιχάλης Χρυσανθόπουλος, μτφρ. Αθηνά Βαλδραμίδου, Γιάννα Δεληβοριά, Ιωάννα Ναούμ, Άννα Παπανικολάου, Φαίη Χατζηιωαννίδου, σελ. 651

Ο όγδοος τόμος οργανώνεται σε δύο μεγάλα μέρη. Το πρώτο μέρος χαρτογραφεί την γλωσσολογική στροφή και τις εξελίξεις εντός και πέρα του δομισμού από την Πράγα στην Νέα Υόρκη και το Παρίσι ενώ το δεύτερο εστιάζει στην ερμηνευτική, σε αισθητικές προεκτάσεις της πρόσληψης καθώς και θεωρίες αναγνωστικής ανταπόκρισης τόσο της λεγόμενης ηπειρωτικής όσο και της αγγλο-αμερικανικής παραγωγής. Πρόδρομος σε όλα αυτά είναι ο «Ρώσικος Φορμαλισμός» κεφάλαιο το οποίο συγγράφει ο επιμελητής του τόμου στην αγγλική έκδοση Raman Selden. Πιο συγκεκριμένα με τα λόγια του επιμελητή o παρόν τόμος «εστιάζει σε τρεις από τις διάσημες γλωσσικές λειτουργίες του Roman Jakobson: μήνυμα, κώδικας, αποδέκτης, καθώς οι λειτουργίες αυτές αντιστοιχούν, τηρουμένων των αναλογιών, στους κριτικούς τύπους του φορμαλισμού, του δομισμού και της αναγνωστικής ανταπόκρισης». Εν τούτοις αυτές οι βασικές αντιστοιχίες μοιάζουν πολλές φορές να καταργούνται και οι λειτουργίες τους να αντιστρέφονται από καινοτόμες εισηγήσεις διάφορων στοχαστών κατά την διάρκεια του 20^ού αι. Κατόπιν τούτου ο επιμελητής προτάσσει στο αναγνώστη του παρόντος τόμου να διαβάσει την διαδρομή της ιστορίας της θεωρίας έχοντας κατά νου τρία εγκάρσια σύνολα προβληματισμού: α. το γλωσσολογικό πρότυπο ορμώμενο από την αντιθετικιστική επιστημολογία του Ferdinand de Saussure, β. την ποιητική της απροσδιοριστίας προς την οποία κατευθύνονται οι κριτικές θεωρήσεις των Kristeva, Derrida, Barthes, de Man, και τέλος γ. την υπαρξιακή προβληματική στην βάση του χαϊντεγκεριανού έργου, επί της οποίας εργάστηκαν ο Derrida, ο Gadamer και η Σχολή της Κωνσταντίας.

Περιεχόμενα: Ρώσικος Φορμαλισμός, Δομισμός: Η Άνοδος, η Επιρροή και τα Επακόλουθα, Αναγνωστικές Θεωρίες της Ερμηνείας

Τόμος IX

Ιστορία της θεωρίας της λογοτεχνίας: Ιστορικές, φιλοσοφικές και ψυχολογικές όψεις της θεωρίας της λογοτεχνίας στον 20ό αιώνα . Συλλογικό έργο, επιμ. C. Knellwolf, C. Norris· μτφρ. Σωτήρης Παράσχας, Μίλτος Πεχλιβάνος, Ελένη Σηφάκη, σελ. 654

Ο ένατος τόμος συγκριτικά με τον έβδομο (Μοντερνισμός και Νέα Κριτική υπό έκδοση) και τον όγδοο τόμο (Από τον φορμαλισμό στον μεταδομισμό) που στο σύνολό τους καλύπτουν τα ρεύματα και τις κυρίαρχες αντιλήψεις του εικοστού αιώνα, προσθέτει την μεταμοντέρνα θεώρηση και τις νέο-πραγματιστικές κατευθύνσεις, δίνοντας έμφαση στην αναστοχαστική μελέτη των ζητημάτων των δύο προηγούμενων τόμων. Αυτή την αναστοχαστική ματιά οι συγγραφείς του παρόντος τόμου την ρίχνουν μέσα από τα εργαλειακά πρίσματα νέων πεδίων– που εφαρμοζόμενα πάνω στην λογοτεχνική κριτική αφήνουν να αναφανούν ενδιαφέρουσες ψυχολογικές και φιλοσοφικές όψεις της– πεδίων που στην ακαδημαϊκή πρακτική σύστησαν οι έμφυλες, πολιτισμικές, μετα-αποικιοκρατικές, εθνολογικές, σπουδές καθώς και οι έσχατες, χρονολογικά, διεπιστημονικές συζεύξεις τους. Αυτή η στρατηγική δεν ταυτοποιεί και δεν χαρακτηρίζει, μόνο ως τάδε ή δείνα την καθ’ έκαστη λογοτεχνική κριτική μέθοδο που ασκήθηκε στον 20^ο αιώνα αναλόγως του πεδίου εκ του οποίου πορεύεται, αλλά επίσης αιτιολογεί αντιστρόφως, όπως υπογραμμίζουν οι επιμελητές της αγγλικής έκδοσης, γιατί τα πεδία αυτά βρίσκουν στην σύγχρονη θεωρία της λογοτεχνίας μία ολοένα ισχυρότερη σύμμαχο να απεκδυθούν τις «παρωχημένες ΄΄θετικιστικές΄΄ έννοιες της αλήθειας και της μεθόδου». Σε αυτό το πλαίσιο, της ισχυροποιημένης λογοτεχνικής θεωρίας και προφανώς των αξιώσεων της λογοτεχνίας, ο λόγος των συγγραφέων του παρόντος τόμου συνέχει ένα νήμα το οποίο είτε υποβόσκον είτε πρόδηλο αναμετριέται με την «απόλυτη κειμενοποίηση της πραγματικότητας» και την ανάδυση της τελευταίας ως «λογοθετικής κατασκευής» εντός της μετανεωτερικής συνθήκης, συνέπεια των συσσωρευμένων επιρροών της λεγόμενης «γλωσσικής στροφής» στις ανθρωπιστικές επιστήμες. Σε αυτήν την αναμέτρηση αχνοφαίνεται, ως αντιδιαστέλλων πόλος, ένας «νέος ιστορισμός» ο οποίος αφήνει περιθώριο σε κρίσεις ιστορικής αλήθειας. Στον ιστορικιστικό της βηματισμό αυτή η αναμέτρηση φθάνει μέχρι την αυγή του 21^ου αι. ξεκαθαρίζοντας όσο είναι δυνατό τόσο το κειμενικό όσο και το πολιτισμικό τοπίο μέσα στο οποίο, εν τέλει, παράγεται η λογοτεχνία.

Περιεχόμενα: Ιστορία, Μαρξισμός και Μεταμαρξισμός, Από την Πολιτισμική Ποιητική στις Πολιτισμικές Σπουδές, Αποικιοκρατία, Μετααποικιοκρατία, Έθνος και Φυλή, Νεωτερικότητα και Μετανεωτερικότητα, Φιλοσοφία, Αισθητική και Θεωρία της Λογοτεχνίας, Διεπιστημονικές Προσεγγίσεις

 Η Ιστορία της Θεωρίας της Λογοτεχνίας ως έργο αναφοράς μοιάζει να αποτελεί ένα αναντικατάστατο εργαλείο για τους ερευνητές στα πεδία της Φιλοσοφίας, της Ψυχολογίας και πρωτίστως της Λογοτεχνίας καθώς και για όσους ασκούν ενδημικά ή μόνιμα λογοτεχνική κριτική.  Για τους πρώτους αντιπροσωπεύει εκείνη την διαδρομή της μεταφοράς, όχι ως λιγότερο αξιόπιστου εργαλείου σε σχέση με την γλώσσα της επιστήμης –αν έχει ακόμη νόημα κανείς να αντιδιαστέλλει αυτά τα δύο αφού η επιστήμη έχει αποδεκτεί την εγγενή αδυναμία της να παρακάμψει την μεταφορά– να δώσει το εύρος της ανθρώπινης ανάγνωσης του είναι και του κόσμου σε κάθε ιστορική περίοδο. Αυτή μοιάζει να είναι το διαπιστωτικό κλείσιμο του ένατου τόμου. Για τους δεύτερους αντιπροσωπεύει το πεδίο της πρακτικής της λογοτεχνικής κριτικής έτσι ώστε να μην μπορεί κανείς να επικαλείται ανερυθρίαστα πρωτοτυπία ασκώντας αυτήν την ζωτική δραστηριότητα σήμερα αλλά να γνωρίζει πως χτίζει πάνω σε ένα οικοδόμημα αιώνων. Σε όλους μας όμως γίνεται προφανής η μοναδικότητα της γλώσσας στην ιστορία της ανθρώπινης δημιουργίας, έναντι των ήχων, των χρωμάτων αλλά και των φυσικών υλών αφενός να συνθέτει ένα πλήρες έργο τέχνης (ποίημα, αφήγημα, κ.α) και αφετέρου να δύναται η ίδια να περιγράφει την δημιουργία της. Αυτήν την περιπέτεια μας καλεί να ξαναζήσουμε η Ιστορία της Θεωρίας της Λογοτεχνίας.

Ο Γιώργος Χαντζής είναι ποιητής