ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΧΑΣΑΠΗ
Η πλειονότητα των συζητήσεων για τις εκδηλώσεις ρατσιστικών συμπεριφορών, οι οποίες ολοένα και πληθαίνουν στις μέρες μας, συγχέουν μια πολύ σημαντική διάκριση και αγνοούν ένα εξίσου σημαντικό δεδομένο. Η διάκριση αφορά στην προκατάληψη ή και στην φοβία απέναντι στους ξένους-άλλους και στον ρατσισμό, με τις απόψεις που προϋποθέτει και τις συμπεριφορές που συνεπάγεται. Η προκατάληψη απέναντι σε ξένους με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά ή η ξενοφοβία για όλους τους γενικά ξένους, τους μη γνώριμους και οικείους, δηλώνουν ψυχολογικές καταστάσεις, ανορθολογικές ή και παράλογες, αλλά πάντα ψυχολογικές, δηλαδή στη βάση τους ατομικές. Άσχετα από το γεγονός ότι κατά περίπτωση μπορεί να εκδηλωθούν και ως συλλογικές συμπεριφορές, υπάγονται στην επιστημονική δικαιοδοσία της ψυχολογίας. Αντίθετα, ο ρατσισμός εκφράζει ένα κοινωνικό φαινόμενο, το οποίο αποτελεί εκδήλωση διαφοροποιημένων σχέσεων εξουσίας, κοινωνικά εγκαθιδρυμένων και καθολικά αποδεκτών. Προϋποθέτει, βέβαια, υποκειμενικές πεποιθήσεις, αλλά είναι η αντικειμενική πραγματικότητα των κοινωνικών θεσμών και των πολιτικών πρακτικών, οι οποίες επιτρέπουν τη συγκρότησή του ως ατομικής ιδεολογίας και την εκδήλωση του ως κοινωνικής συμπεριφοράς. Υπάγεται, επομένως, στην επιστημονική δικαιοδοσία της κοινωνιολογίας. Η ψυχολογική κατάσταση της ξενοφοβίας και το κοινωνικό φαινόμενο του ρατσισμού αποτελώντας τον καμβά αφηγήσεων μπορούν να υπαχθούν και στη δικαιοδοσία της λογοτεχνίας, και αυτό επιχειρεί ο Γιώργος Μπουγελέκας στις εννιά μικρές διηγήσεις που συγκροτούν τα Διαβατήρια του. Έμμεσα η άμεσα, όλες οι διηγήσεις σχολιάζουν αυτές τις σχέσεις της ξενοφοβίας και του ρατσισμού, τις ταυτίσεις και τις διακρίσεις του ατομικού-ψυχολογικού με το συλλογικό-κοινωνικό, ενταγμένες σε ένα πλαίσιο, το οποίο υπονοεί λογοτεχνικά το δεδομένο, που προανέφερα ότι αγνοείται στις συζητήσεις μας για το ρατσισμό. Το δεδομένο, δηλαδή, ότι ο ρατσισμός, ως πολιτική στάση και κοινωνικό φαινόμενο, είναι παράγωγο της καπιταλιστικής οργάνωσης της κοινωνίας. Οι προκαταλήψεις απέναντι στους άλλους και η ξενοφοβία εμφανίζονται ως φαινόμενα σε όλους τους προ-καπιταλιστικούς κοινωνικούς σχηματισμούς. Ο ρατσισμός, όμως, αναδεικνύεται μόνο στις καπιταλιστικά οργανωμένες κοινωνίες, στις οποίες διατυπώνονται και νομιμοποιούνται κανόνες κοινωνικής ένταξης, όροι κοινωνικής κινητικότητας και πρακτικές εξουσίας με τη γλώσσα της ουσιοκρατίας και της αιτιοκρατίας, με τις έννοιες της αξιοκρατίας, με τις λογικές των ανταλλαγών της αγοράς και με την επιστημονική αιτιολόγηση της αναγκαιότητας όλων αυτών των κανόνων, των όρων και των πρακτικών. Όσο και αν φαντάζει οξύμωρο, η έννοια του ρατσισμού είναι άνευ νοήματος στις φεουδαρχικές κοινωνίες, όπου η ανισότητα ανάγεται στη θεία πρόνοια και η δουλεία αιτιολογείται με θεολογικούς όρους για τις κατώτερες υπάρξεις. Όπως άλλωστε μας βεβαιώνουν οι ιστορικοί ο όρος «ρατσισμός» καταγράφεται στα λεξικά για πρώτη φορά κατά τη δεκαετία του 1930 και στην εγκυκλοπαίδεια Britannica το 1949, όπου για το περιεχόμενο του σχετικού λήμματος ξεσπάει ένας ανομολόγητος πόλεμος ανάμεσα στους συντάκτες της. Αφού επομένως ο ρατσισμός είναι παράγωγο της καπιταλιστικής οργάνωσης της κοινωνίας, η αναίρεσή του απαιτεί την άρνηση αυτής της κοινωνικής οργάνωσης, ή μ’ άλλα λόγια ο αντιρατσισμός είναι, ή οφείλει να είναι, συστατικό στοιχείο της ιδεολογίας και της πολιτικής πρακτικής της αριστεράς και των αριστερών, και αυτός είναι ο κοινός παρονομαστής όλων των διηγήσεων αυτού του βιβλίου. Άλλοτε ως υπόμνηση, άλλοτε ως αίτημα και κάποιες φορές ως παράπονο για αμβλυμμένες προσωπικές αξίες, ο Γιώργος Μπουγελέκας υπογραμμίζει αυτή την άρρηκτη σχέση της αριστεράς με την εναντίωση στο ρατσισμό. «Πολύ αμφιβάλλω αν ο πεθερός μου, ο ξεριζωμένος Μικρασιάτης, ο βασανισμένος από τους Χίτες, Εαμίτης, στο ξενοδοχείο ‘Κρυστάλ’ της οδού Ελπίδος, θα είχε σήμερα τα ίδια μυαλά με σένα», κραυγάζει η Μάρθα στον άνδρα της στην πρώτη από τις διηγήσεις του βιβλίου. Με γλώσσα άμεση και συχνά συγκινητική, το περιεχόμενο των Διαβατηρίων ανακαλεί καθημερινές ιστορίες προκατάληψης και ρατσισμού και μας εκθέτει πραγματικότητες κοινωνικής ανισότητας, ή και αποκλεισμού, που ξεχνάμε, υποβαθμίζουμε ή και απωθούμε, πίσω από τις αναλύσεις μας για την ταξική φύση της κοινωνικής ανισότητας και τη «μισθωτή σκλαβιά», προτείνοντας με αυτό τον τρόπο μια νέα, εναλλακτική οπτική στη σύγχρονη αντιρατσιστική διηγηματογραφία.
ΓΙΩΡΓΟΣ Κ. ΜΠΟΥΓΕΛΕΚΑΣ, Διαβατήρια, διηγήματα, εκδόσεις Δωδώνη, σελ. 125
Η πλειονότητα των συζητήσεων για τις εκδηλώσεις ρατσιστικών συμπεριφορών, οι οποίες ολοένα και πληθαίνουν στις μέρες μας, συγχέουν μια πολύ σημαντική διάκριση και αγνοούν ένα εξίσου σημαντικό δεδομένο. Η διάκριση αφορά στην προκατάληψη ή και στην φοβία απέναντι στους ξένους-άλλους και στον ρατσισμό, με τις απόψεις που προϋποθέτει και τις συμπεριφορές που συνεπάγεται. Η προκατάληψη απέναντι σε ξένους με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά ή η ξενοφοβία για όλους τους γενικά ξένους, τους μη γνώριμους και οικείους, δηλώνουν ψυχολογικές καταστάσεις, ανορθολογικές ή και παράλογες, αλλά πάντα ψυχολογικές, δηλαδή στη βάση τους ατομικές. Άσχετα από το γεγονός ότι κατά περίπτωση μπορεί να εκδηλωθούν και ως συλλογικές συμπεριφορές, υπάγονται στην επιστημονική δικαιοδοσία της ψυχολογίας. Αντίθετα, ο ρατσισμός εκφράζει ένα κοινωνικό φαινόμενο, το οποίο αποτελεί εκδήλωση διαφοροποιημένων σχέσεων εξουσίας, κοινωνικά εγκαθιδρυμένων και καθολικά αποδεκτών. Προϋποθέτει, βέβαια, υποκειμενικές πεποιθήσεις, αλλά είναι η αντικειμενική πραγματικότητα των κοινωνικών θεσμών και των πολιτικών πρακτικών, οι οποίες επιτρέπουν τη συγκρότησή του ως ατομικής ιδεολογίας και την εκδήλωση του ως κοινωνικής συμπεριφοράς. Υπάγεται, επομένως, στην επιστημονική δικαιοδοσία της κοινωνιολογίας. Ο Δημήτρης Χασάπης διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου