ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ

ΤΟΥ ΤΑΣΟΥ ΤΡΙΚΚΑ

ΘΑΝΑΣΗΣ ΒΑΚΑΛΙΟΣ, Η ηθική ταυτότητα της αριστεράς, εκδόσεις Επίκεντρο, σελ. 278

Η μελέτη του Θανάση Βακαλιού είναι ιδιαίτερα σημαντική γιατί έρχεται να συμβάλει στην κάλυψη ενός μεγάλου ελλείμματος της θεωρίας και πρακτικής της αριστεράς που αφορά την ηθική, και επιπλέον είναι εξαιρετικά επίκαιρη, επειδή επιχειρεί να δώσει απαντήσεις στο κρίσιμο ερώτημα των σχέσεων ηθικής και πολιτικής, ερώτημα που συνδέεται άμεσα και με τα κίνητρα της υπερβολικά μεγάλης αποχής στις πρόσφατες αυτοδιοικητικές εκλογές.

Η απόρριψη του σταλινισμού από την ανανεωτική αριστερά συμπαρέσυρε το στοιχείο της ιδεολογίας. Παρ' όλο που το ΚΚΕ Εσωτ. προσπάθησε, με αμφίβολα, έστω, αποτελέσματα, να αντικαταστήσει τον "μαρξισμό-λενινισμό" των σοβιετικών εγχειριδίων με τον "δημιουργικό μαρξισμό" του ευρωκομμουνισμού, το εγχείρημα της Ε.ΑΡ. που ακολούθησε οδήγησε στην εγκατάλειψη της ιδεολογίας, με τη δημιουργία ενός κόμματος "πολιτικής ενότητας" και μόνον. Ο ΣΥΝ, στην ίδρυσή του, αλλά και αργότερα, με τη μετατροπή του σε ενιαίο κόμμα, ενσωμάτωσε στο χαρακτήρα του την "κληρονομιά" αυτή της Ε.ΑΡ. Έχουμε μια διακοπή, που οι συνέπειές της γίνονται αισθητές έως σήμερα. Ο Θ. Βακαλιός σημειώνει: "Η συνέχεια (του ΚΚΕ Εσωτ.) έχει διακοπεί για περισσότερα από δέκα χρόνια από τον ΣΥΝ, και μόνο τώρα αναπτύσσεται μια προσπάθεια επανασύνδεσης της ανανεωτικής ριζοσπαστικής αριστεράς με τις καταβολές της, το ΚΚΕ Εσωτερικού". Τα αποτελέσματα της ασυνέχειας βρίσκονται (μαζί με άλλους παράγοντες) στον πυρήνα των δυσκολιών που καθήλωσαν τον ΣΥΝ και τον έφεραν, μαζί με τις άλλες ανανεωτικές δυνάμεις, στη σημερινή άσχημη κατάσταση. Αλλά αυτό δεν είναι το αντικείμενο του παρόντος κειμένου.

Η "επιστροφή της ιδεολογίας" προσδιορίστηκε, κατά το 4ο Συνέδριο του ΣΥΝ, από το "πρόταγμα του σοσιαλισμού". Όσο σημαντική κι αν ήταν η ανάδειξη αυτού του προτάγματος, δεν επαρκούσε για την κάλυψη των κενών στον τομέα της ιδεολογίας και την άρση των ασαφειών και συγχύσεων. Ένα από τα κενά που παραμένουν αφορά την ηθική της αριστεράς.

"Υπάρχει η άποψη ότι η αριστερά δεν έχει ανάγκη από μια διακριτή ηθική ταυτότητα ούτε από ένα διακριτό ηθικό πρότυπο", γράφει ο Θ. Βακαλιός. "Αυτό που της χρειάζεται (...) είναι να τονίσει την ταυτότητά της με τον μέσο άνθρωπο ή με τον άνθρωπο του λαού - θα έλεγαν οι λαϊκίζοντες". Αλλά "σε κάθε περίπτωση δεν μπορεί να αγνοηθεί το γεγονός ότι στις χώρες με επαναστατική παράδοση είναι διάχυτο το αίτημα ή η προσμονή από ευρύτατα τμήματα του λαού, ο αριστερός (...) να είναι υπόδειγμα ηθικής ακεραιότητας...".

Ο συγγραφέας επισημαίνει ότι "σε διάκριση με το χθες, η διατήρηση της ηθικής ακεραιότητας του αριστερού σήμερα δεν προϋποθέτει τη διάρρηξη της κοινωνικής του ταυτότητας". Κανονικός κοινωνικός βίος και αριστερή πολιτική στράτευση, επομένως, και ομαλή διατήρηση και "άσκηση" της ηθικής ταυτότητας του αριστερού, δεν βρίσκονται σε διλημματική σχέση. Αυτή είναι μία από τις σημαντικότερες διαφορές του σήμερα και του χθες".

Η διαπίστωση αυτή του Θ. Βακαλιού είναι σωστή. Με μια αίρεση (που θέτει ο ίδιος σε άλλο σημείο του βιβλίου του): "Πρόβλημα υπάρχει για κείνους που έχουν σβήσει στη συνείδησή τους το όραμα του κομμουνισμού, χωρίς το οποίο είναι αδιανόητη η οικοδόμηση της ηθικής ταυτότητας του ριζοσπάστη αριστερού. Τα δυνητικά όρια ενός 'βελτιωμένου' καπιταλισμού καθιστούν αδύνατη μια τέτοια προσπάθεια, η οποία εξ ορισμού πρέπει να υπερβαίνει διαλεκτικά τα όρια της αστικής ηθικής. Ακόμα και στον σοσιαλισμό το κομμουνιστικό όραμα αποτελεί κορυφαία ιδέα και ιδεολογικό πλαίσιο αναφοράς για την ανάπτυξη της σοσιαλιστικής ηθικής".

Ο συγγραφέας υποδεικνύει το πρόβλημα χωρίς να προβάλει το βάθος του: Στην πραγματικότητα, το "σβήσιμο" (ή τουλάχιστον το "ξεθώριασμα", ο παραμερισμός) του οράματος, παρά τις κάποιες ρητορικές επικλήσεις του, έχει λάβει μεγάλη έκταση στις ανανεωτικές δυνάμεις που εκφράζονται πολιτικά από τον ΣΥΝ - τον πρόσφατο αλλά και τον σημερινό. Με πρόσχημα τον "ρεαλισμό", την "αποτελεσματική παρέμβαση" και την "αποφυγή της καταγγελτικότητας", μέρος της δικής μας αριστεράς έχει εσωτερικεύσει τις αξίες της αστικής ηθικής και τις αντίστοιχες πρακτικές της αστικής ανηθικότητας. Ο κυβερνητισμός, οι προσωπικές στοχεύσεις, η θεωρία της "κοινωνικής καταξίωσης" των στελεχών, η λατρεία των "επωνύμων", η νόθευση των τάσεων με τη μετατροπή τους σε μηχανισμούς εσωκομματικής εξουσίας, ο αδυσώπητος ανταγωνισμός τους, ο ευτελισμός του διαλόγου μέσα στην αριστερά με τη μετάλλαξή του σε εμπαθή πολεμική κατά της διαφορετικής άποψης, η χρησιμοποίηση του πολιτικού μάρκετινγκ, αποτελούν, τα τελευταία ιδίως χρόνια, μερικές από τις συχνές εκδηλώσεις ενός εμφανούς ελλείμματος ηθικής. Όσο για τους εξ επαγγέλματος διαχειριστές της κομμουνιστικής ιδεολογίας που εδρεύουν στον Περισσό, το πρόβλημα είναι ανύπαρκτο. Πραγματοποιούν και αυτοί, συμμετρικά, θα 'λεγε κανείς, το "σβήσιμο" του οράματος με την υποκατάστασή του από τη μίζερη νοσταλγία του "υπαρκτού" και του επανορθωμένου σταλινισμού.

Στην άποψη ότι το ιστορικά διαμορφωμένο ηθικό πρότυπο του αριστερού δεν είναι σήμερα πολιτικά λειτουργικό, ο Θ. Βακαλιός απαντά: Εφόσον η αριστερά "στοχεύει σε μια κοινωνία απαλλαγμένη από την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, η οποία συνδυάζει σε όλα τα επίπεδα και σε όλες τις εκφράσεις της ζωής την αρχή του ανθρωπισμού και του ορθολογισμού, οφείλει (η αριστερά), έστω στο επίπεδο της ιστορικής της συνείδησης, να είναι διακριτή και όσον αφορά την ηθική της ταυτότητα. Οφείλει να ενσωματώσει στην ηθική της συνείδηση τις ηθικές αξίες του μαρξιστικού ανθρωπισμού, στην καρδιά του οποίου είναι το αίτημα και ο αγώνας για την καθολική υπέρβαση της αλλοτρίωσης...".

Ο μαρξιστικός ανθρωπισμός δεν εξομοιώνεται με τον ουμανισμό, διευκρινίζει ο Θ. Βακαλιός. Ο Μαρξ όμως συναντιέται με τον Kant, τον οποίο εξοβέλισαν όχι μόνο τα δογματικά σοβιετικά εγχειρίδια, αλλά και οι δικοί μας, αξιόλογοι κατά τα άλλα, γαλλοτραφείς αλτουσσεριανοί διανοούμενοι. "Η φιλοσοφία της εργασίας του Μαρξ", τονίζει ο συγγραφέας, "σε συνδυασμό με την κοινωνική του φιλοσοφία και τη φιλοσοφική ανθρωπολογία, μπορεί να αποτελέσει την επιστημολογική βάση για την ενσωμάτωση της έννοιας του ανθρωπισμού στο εννοιολογικό σύστημα του μαρξισμού. Η αναφορά στον άνθρωπο ως causa sua, ως αιτία και δημιουργό του εαυτού του, της κοινωνίας και του ανθρώπινου πολιτισμού, αποτελεί το ειδοποιό στοιχείο του μαρξιστικού ανθρωπισμού", που τον διαφοροποιεί από την αστική προσέγγιση της έννοιας του ανθρωπισμού. Ο Καντιανός ανθρωπισμός της κατηγορικής προσταγής προεκτείνται και προσλαμβάνει μια νέα διάσταση: Την ταξική πάλη, που αποτελεί το όχημα των προσπαθειών για την αλλαγή της κοινωνίας.

Η διαλεκτική σχέση και ένταση ανάμεσα στον "πυρηνικό" ανθρωπισμό και την ταξική πάλη συγκροτούν ένα από τα πιο δύσκολα προβλήματα της σύγχρονης ριζοσπαστικής αριστεράς. Τα δύο σκέλη της σύζευξης οφείλουν να διατηρούν την αυτονομία τους: Η καθυπόταξη του ανθρωπισμού στις ανάγκες της ταξικής πάλης -ή της πολιτικής εν γένει, για όσους αριστερούς αποδέχονται σήμερα τη συνεργασία των τάξεων- οδηγεί στην ουσιαστική επιστροφή της θέσης του Λένιν ότι ηθικό είναι ό,τι εξυπηρετεί τους άμεσους σκοπούς, και διαρρηγνύει τη σύζευξη. Το ίδιο συμβαίνει και αντίστροφα, με την προκρούστεια προσαρμογή εδώ και τώρα στους σκοπούς -στο σύμφυτο με τον ανθρωπισμό επαναστατικό όραμα-, μέθοδος που προσιδιάζει σε ορισμένες αυτοαναφορικές ομαδώσεις.

"Από τη μελέτη της συνολικής ιστορίας της επαναστατικής αριστεράς, προσεγγιζόμενης με τους όρους της ηθικής", καταλήγει ο Θ. Βακαλιός, "προκύπτει ότι ο αλτρουισμός, η ανιδιοτέλεια, είναι η σημαντικότερη ιδιότητα του αριστερού ως ηθικού προσώπου". Σ' αυτήν, προσθέτουμε, καθώς και στη διαφύλαξη της αλληλεγγύης και της συλλογικότητας, βασίζεται η ηθική διακριτότητα της αριστεράς, χωρίς την οποία γίνεται και αυτή μέρος της σημερινής "κρίσης αξιών" και στόχος της πρόσφατης αποχής ενός ώς τώρα ασύλληπτα μεγάλου μέρους του ελληνικού πληθυσμού, που στρέφει τα νώτα του στην πολιτική. Η ανόρθωση της αριστεράς απαιτεί την ανάκτηση της ηθικής υπεροχής της, πολύτιμης παρακαταθήκης στην ιστορία της, αλλά και θωράκισή της απέναντι στον κίνδυνο της συνάθροισής της με τις άλλες δυνάμεις ενός πολιτικού συστήματος που καταρρέει.