Κατασκευάζεται το φύλο;

Της Βέρας Παύλου και του Χρήστου Τσαμπρούνη*

 

ΚΑΡΟΛΙΝ ΕΛΙΑΣΕΦ-ΣΕΛΙΝ ΜΑΣΟΝ, Η κατασκευή του διεμφυλικού παιδιού, μτφρ.Μαρίνα Κουνεζή, θεώρηση μετάφρασης Ελισάβετ Κούκη, εκδόσεις Κουκκίδα, σελ. 104

 
Το ζήτημα του «φύλου» έχει προκαλέσει αμηχανία στο κοινωνικό σώμα που αναζητά επιχειρήματα και απαντήσεις σε θέματα στα οποία γίνονται απότομες ανατροπές. Σ’ αυτή τη συζήτηση συνεισφέρει το βιβλίο της παιδοψυχιάτρου και δοκιμιογράφου Καρολίν Ελιασέφ και της ψυχαναλύτριας, καθηγήτριας στο Πανεπιστήμιο της Αμιένης, Σελίν Μασόν.
Ας ξεκινήσουμε από ένα συμπέρασμα του βιβλίου: «Το να ισχυριζόμαστε, όπως κάνουν κάποιοι πανεπιστημιακοί ακτιβιστές, ότι το σώμα είναι μια ‘κοινωνική κατασκευή’ αυτό σημαίνει ότι τασσόμαστε, όπως γράφει η κοινωνιολόγος Ναταλί Εϊνίκ (Natalie Heinich) υπέρ ‘του κορυφαίου στην ιεραρχία ψευδοεπιστημονικού συνθήματος’. Εξάλλου, μήπως η ιατρική μπορεί να κάνει τα πάντα, ακόμη και να απαντήσει καταφατικά σε αιτήματα που υπόκεινται σε μια ιδεολογία; Μια ιατρική που λαμβάνει υπόψη μόνο το σύνθημα ενός ασθενή, ο οποίος ζητά επιτακτικά επιθετικές πράξεις, παραπέμπει σε επιθυμία παντοδυναμίας του ίδιου του ασθενή».
Κεντρικό ζήτημα που δίνει και το θέμα στον τίτλο: η «κατασκευή». Είναι άραγε το φύλο κατασκευαζόμενο κοινωνικά όπως ισχυρίζονται οι ειδικοί των σπουδών φύλου (études de genre, gender studies); Σπουδές που παρουσιάζονται στη Γαλλία ως κριτική στη δυαδικότητα του φύλου, και μάλιστα, σε ορισμένα ρεύματα, ως κριτική της απαξίωσης της υπαγωγής στο φύλο. Η προσφυγή στην Ιατρική τεχνοεπιστήμη δεν είναι τυχαία αλλά αναγκαία σε ορισμένες από αυτές τις θεωρητικοποιήσεις.
Αν κάποιος αποδεχθεί ότι το φύλο κατασκευάζεται κοινωνικά, τότε μπορεί, ως ένδειξη διαμαρτυρίας στο Λόγο της οποιασδήποτε αυθεντίας, να «ανακατασκευάσει» το φύλο με όποιο τρόπο θέλει. Εδώ όμως πέφτουμε στην παγίδα παντοδυναμίας των κοινωνικών υποκειμένων, να πράξουν όπως θέλουν χωρίς να υπόκεινται στην «έλλειψη» στην οποία υπόκειται το ανθρώπινο όν, στο νόμο της γλώσσας. Έτσι απέναντι στο αίτημα «απελευθέρωσης» από τις κοινωνικές συμβάσεις, περνάμε ασυνείδητα στην επιβολή άλλων συμβάσεων και κανονικοτήτων. Δεν είναι άραγε επιβολή η νομοθετική ρύθμιση για αλλαγή φύλου στην εφηβεία; Αυτό είναι το κεντρικό ερώτημα και η βασική συνεισφορά στην ακανθώδη τρέχουσα πολιτική συζήτηση του θέματος.
Όμως στην ψυχανάλυση, και δη στη λακανική επεξεργασία αυτών των ερωτημάτων, το διακύβευμα είναι το σημαίνον και η αμφισημία, αφήνοντας τα πράγματα ανοιχτά και αίροντας το κλείσιμο της σκέψης προς κάποια δεδομένη κατεύθυνση. Τι σημαίνει αυτό; Ότι δεν υπάρχει η έννοια της τελικής ταυτότητας φύλου. Ήτοι: στο ασυνείδητο υπάρχουν δύο φύλα, όπως δείχνουν όνειρα και παραδρομές. Αυτή η κυμαινόμενη διεργασία του φύλου, μέσα στις οικογενειακές αρχικά σχέσεις διατρέχει μια «ασυμπτωτική» διαδικασία ταυτίσεων, η οποία ποτέ δεν γίνεται οριστική ταύτιση. Υπάρχει η επιλογή φύλου ασυνείδητα, η οποία όμως μπορεί να τροποποιηθεί δομικά μέσα στην διαδικασία της ανάλυσης. Το ψυχαναλυτικό αυτί είναι ανοικτό να ακούσει οτιδήποτε έρχεται ως φαντασίωση και να επιτρέψει να ελευθερωθούν όλα τα λιβιδινικά ρεύματα όπως έγραφε ο Φρόιντ. Η υποτιθέμενη «ελεύθερη επιλογή», διόλου ελεύθερη δεν είναι, εάν υπόκειται σε ασυνείδητους καταναγκασμούς. Αλήθεια και ελευθερία επέρχονται όταν κάποιος δουλεύει τους ασυνείδητους καταναγκασμούς και τη φαντασίωση πρόσβασης στην Απόλαυση. Με το όριο του ανθρώπινου περιορισμού, ο καθένας πλοηγεί τη ζωή του, το φύλο, τη σεξουαλικότητα. Πολύ περισσότερο δε τα παιδιά και οι έφηβοι, που λόγω των δραματικών σωματικών αλλαγών της ήβης υπόκεινται σε διαρκείς ταυτιστικές αλλαγές φύλου.
Το να σκεφτόμαστε με όρους ταυτοτήτων ισοδυναμεί με το να σκεφτόμαστε με όρους νόρμας. Επιπλέον, το να ανάγονται τα πάντα στον πατριαρχικό κανόνα της κυριαρχίας, απορρίπτει τη δομική αστοχία του πράγματος εξαιτίας της γλώσσας (Langage). Αν δηλαδή θεωρούμε ότι υπάρχει ένας κοινωνικός λόγος (Discours) που ονοματίζει το φύλο των υποκειμένων και αυτά μπορούν να φτιάξουν κοινότητες, η κάθε μια με δικό της κύριο σημαίνον, ανάλογο των σεξουαλικών τους πρακτικών, είναι σα να δεχόμαστε ότι αυτό που λέει κάποιος, εξουσία ή κοινότητες, δεν επέχει καμία αμφισημία στην επικοινωνία. Ενώ εξαιτίας της ύπαρξης του ασυνειδήτου, υπάρχουν κατεξοχήν διαστρεβλώσεις μεταξύ αυτού που λέω, αυτού που θέλω να πω και αυτού που ο άλλος ακούει.
Στο βιβλίο των Ελιασέφ-Μασόν, δυστυχώς, η ψυχαναλυτική σκευή συμπιέζεται στα δύο τελευταία κεφάλαια του βιβλίου («Ανθρωπολογική Μετάλλαξη» και «Μίσος για το Παιδί») καθώς και στα «Συμπεράσματα», δηλαδή σε δέκα από τις εκατό σελίδες. Το κεντρικό επιχείρημα των συγγραφέων, όσον αφορά το μίσος για το παιδί που βιαζόμαστε να του «αλλάξουμε» το φύλο, είναι καταρχήν πολιτικό, ενώ στο βαθμό που αναφέρονται στα ασυνείδητα αισθήματα των ενηλίκων προς τα παιδιά και ψυχαναλυτικό. Ο κοινωνικός θεσμός του σχολείου των αστικών κοινωνιών, με βάση τα παραδείγματα που διαβάζουμε στο βιβλίο, μοιάζει να λειτουργεί ρυθμιστικά ως προς την καταστροφική διαδικασία των χειρουργικών επεμβάσεων και ακρωτηριασμών σε πρώιμη ηλικία.
Tο βιβλίο ξεκινά ως πολεμική των πρακτικών φυλομετάβασης που υπερχειλίζουν το διαδίκτυο, επηρεάζοντας τα παιδιά που είναι διαρκώς μέσα σε αυτό. Πρακτικές που εκθειάζονται, οδηγώντας από μια υποτιθέμενη αντίδραση στην εξουσία, στην υποταγή στην εξουσία της τεχνοεπιστήμης και των μάγων γιατρών. Δίνονται πολλές πληροφορίες, ενίοτε όμως κουραστικές, και ένα πλούσιο γλωσσάρι της νέας αυτής διαδικτυακής νεογλώσσας.
Αντί να προσχωρούμε φαντασιακά στον ανταγωνισμό, ας ενσκύψουμε περισσότερο σε αυτό που είναι το ψυχικό διακύβευμα ελευθερίας. Η διαρκής μετατόπιση ως προς το φύλο, την ταυτότητα, το φαίνεσθαι, το εργάζεσθαι και το καταδυναστεύεσθαι.

*Βέρα Παύλου είναι παιδαγωγός-ψυχαναλύτρια
Ο Χρήστος Τσαμπρούνης είναι κοινωνιολόγος-ψυχαναλυτής 

Γιώργος Διβάρης, Ουρανός, 2013, λαμαρίνα, ψηφιακή εκτύπωση, λιωμένο βιομηχανικό πλαστικό, 94 x 122 εκ.