Γυναίκες ποιήτριες το ’80

Μιχάλης Οικονόμου (1884-1933), Ωκεανός, λάδι σε μουσαμά, ιδιωτική συλλογή

Της Αριστέας Παπαλεξάνδρου*

 

Προδημοσίευση από το βιβλίο της Δρέποντας τα όστρακα των διθυράμβων τους. 1974-2000: Μνείες, κρίσεις κι επικρίσεις για την ποίηση των Ελληνίδων, τόμος Β΄, εκδόσεις Ενύπνιο

 

 

Η δεκαετία του ’80 είναι ενδεικτική της συντριπτικής αύξησης των ποιητικών βιβλίων που υπογράφονται από γυναίκες, γεγονός που αντικατοπτρίζεται στην πληθώρα των κριτικών σημειωμάτων γι’ αυτά. Πιο συγκεκριμένα, εντοπίστηκαν περί τα εξακόσια εβδομήντα κριτικά σημειώματα για ποιήτριες, χρονολογημένα στο διάστημα 1981-1990. Από το σύνολό τους, σταθήκαμε σε περισσότερα από το ένα τέταρτο αυτών, δηλαδή σε πάνω από διακόσια κριτικά άρθρα, που αφορούν είτε σε καταξιωμένες, είτε σε νεότερες ή και σε εντελώς άγνωστες ποιήτριες, οι οποίες τις πιο πολλές φορές, αποτιμώνται με αφορμή την κυκλοφορία ενός νέου τους βιβλίου. Ο μέσος όρος των κριτικών σημειωμάτων ανά χρονιά, αντιστοιχεί στα εξήντα, με τα έτη 1988 και 1985 να απαριθμούν τα λιγότερα −κάτω από πενήντα−, και το 1990 τα περισσότερα, και για την ακρίβεια περί τα ενενήντα. 

Βεβαίως, η αύξηση της εκδοτικής παραγωγής, η εμφάνιση νέων κριτικών στο προσκήνιο −όπως ο Κούρτοβικ, ο Κάσσος, ο Χρίστος Παπαγεωργίου, ο Αρανίτσης, η Δανιήλ, ο Κορδομενίδης, ο Καφάογλου, η Χουζούρη κ.ά.−, καθώς και οι γενικότερες φεμινιστικές διεκδικήσεις που συμβάλλουν σε ένα ευρύτερα ανανεωτικό κλίμα, όλα αυτά μαζί και το καθένα χωριστά, εντείνουν την ποικιλία ωσμώσεων ως προς τις τάσεις της λογοτεχνικής κριτικής. Όλο και πιο διάχυτη είναι η εξοικείωσή της με την γυναικεία θεματική, ενώ πληθαίνουν οι συχνά ετερόκλητες επισημάνσεις της για ό,τι έμμεσα ή άμεσα χαρακτηρίζεται «γυναικεία ποίηση»: που είτε αντιτίθεται στον ασφυκτικό κλοιό της σύγχρονης γυναικείας καθημερινότητας (Παπαδάκη, Γαλανάκη, Κυρτζάκη)∙ στον μικροαστισμό που «σκοτώνει την κοινωνικότητα» (Τσακνιά)∙ είτε ανατέμνει τη σχέση της γυναίκας με τον άνδρα, που αποβαίνει καταπιεστική γι’ αυτήν (Γαλανάκη).

Αποτιμώντας κανείς τα κριτικά σημειώματα που αφορούν στην ερωτική ποίηση των γυναικών, κατά τη δεκαετία του ’80, εντοπίζει συχνάκις επισημάνσεις περί «σωματοποίησης» της γλώσσας τους (Αγγελάκη-Ρουκ, Κυρτζάκη, Φραντζή, κ.ά.). Ενίοτε η τολμηρότητα της εκπεφρασμένης σεξουαλικής εμπειρίας ερμηνεύεται ψυχαναλυτικά, ως ομολογία του ευνουχισμού της γυναίκας (Αγγελάκη-Ρουκ)∙ άλλοτε με έκδηλη αμηχανία απέναντι στην διαρκώς ανικανοποίητη εκδοχή της, που δεν διστάζει κάποτε να αναζητήσει την εκπλήρωση των επιθυμιών της «στο ίδιο το άτομό της, στο ίδιο το φύλο της» (Λαϊνά)∙ κι άλλοτε ο ασκούμενος από άνδρες κριτικός λόγος ενίσταται στην ποίηση που διεκδικεί ανοιχτά την γυναικεία ηδονή, στηριζόμενος σε μία απλή εικόνα «αποκεφαλισμού», για να υπαινιχτεί τον ευνουχισμό του ως άντρα-αναγνώστη (Χουζούρη).

Παράλληλα, η κριτική μπολιάζεται με λεξιλόγιο γύρω από τη γυναικεία φυσιολογία, και κυρίως τη μητρότητα, ως συνολική εμπειρία, συμπεριλαμβανομένης και της γραφής μέσα σε αυτήν, η οποία συχνά ερμηνεύεται ως φυσική απόληξη της γονιμότητας, ελκόμενη από την αρχετυπική πίστη στη γραφή/ζωή (Βακαλό, Παπαδάκη, Ησαΐα, Λαγγουρέλη, Γαλανάκη, κ.ά.). Επιπλέον, ο κριτικός λόγος ενισχύεται από τη χρήση ορολογίας, που αφορά μεταξύ άλλων, στη συσχέτιση των υπό εξέταση ποιητριών με λογοτεχνικά ρεύματα (Βακαλό, Ησαΐα, Μαστοράκη: μοντερνισμός∙ Χατζηλαζάρου, Αραβαντινού: υπερρεαλισμός/μοντερνισμός∙ Δημουλά: μοντερνισμός/συμβολισμός/υπερρεαλισμός∙ Τσακνιά: σύγχρονος εικονισμός∙ Παμπούδη, Δαλακούρα, Κυρτζάκη, Πλαστήρα: υπερρεαλισμός/μεταϋπερρεαλισμός/μοντερνισμός), ή με την ερμηνευτική της φιλοσοφικής τους διάστασης.

Το έργο των περισσοτέρων χαρακτηρίζεται κατά βάση υπαρξιακό (Καρέλλη, Μελισσάνθη, Βότση, Δημουλά, κ.ά.), ακόμα και των πλέον ερωτικών ποιητριών, σαν την Αγγελάκη-Ρουκ, η  σωματικότητα της οποίας προσεγγίζεται ενίοτε, υπό τον άξονα έρωτας-θάνατος, προσδίδοντάς της καθαρά υπαρξιακό χαρακτήρα. Δεν λείπουν βέβαια, και οι επισημάνσεις περί μεταφυσικής/θρησκευτικής ποίησης (Βότση, Βάλβη-Μυλωνά, Γιαννάκη-Παπαστυλιανού κ.ά.), ενώ η ποιητική άλλων επιδοκιμάζεται εν γένει για το υψηλό φιλοσοφικό της υπόβαθρο (Καρέλλη, Δημουλά, Δαράκη, Βότση, Μελισσάνθη, Μαστοράκη, Αγγελάκη-Ρουκ, Κυρτζάκη, Χριστοδούλου κ.ά.). Άλλες περισσότερο εγκεφαλικές, όπως η Βακαλό, κατορθώνουν μία ιδιότυπη γραφή, που δεν προκύπτει από «μεταφυσικές» προεκτάσεις, αλλά αντιθέτως από την απομεταφυσικοποίηση των πραγμάτων, σε έναν πολυδιάστατο φιλοσοφικό λόγο.

Αρκετά είναι τα σχόλια περί διανοητικότητας στο ποιητικό έργο γυναικών, η οποία τις περισσότερες φορές, επιδοκιμάζεται, είτε ως καίρια πρωταρχικότητα του νου (Δημουλά)∙ είτε ως απεξάρτηση από τον λυρισμό και την ωραιολογία (Πατρικίου-Ιακωβίδη)∙ είτε ως σύζευξη διανοητικού και συγκινησιακού λόγου (Ησαΐα)∙ ή ως λογική επεξεργασία με συναισθηματική φόρτιση (Τσάτσου)∙ αν και δεν λείπουν περιπτώσεις, νεότερων κυρίως δημιουργών, στις οποίες η διανοητικότητα προσάπτεται ως ερμητικότητα και έλλειψη συναισθηματισμού (Πλαστήρα, Κούρση)∙ ή άλλες σπανιότερες, όπου κριτικοί πιο συντηρητικοί, όπως ο Μόσχος, εμμένουν να επαινούν τη «λεπτή ευαισθησία» ποιητριών σαν την Φαλαγγά-Γεωργίου, και να θυμίζουν συναδέλφους τους του μεσοπολέμου, που απέδιδαν στη γυναικεία τρυφερότητα και αισθαντικότητα γνωρίσματα γυναικείου ποιητικού λόγου με υπερχειλίζοντα συναισθηματισμό.

Στα κριτικά άρθρα της δεκαετίας του ’80 για ποιήτριες, εντοπίζονται αρκετές διακειμενικές, αλλά και διακαλλιτεχνικές συσχετίσεις τους, με σπουδαία ονόματα της ελληνικής, καθώς και της παγκόσμιας διανόησης. Η αρχαία λογοτεχνική και φιλοσοφική παράδοση έχει επισημανθεί να ενέχεται ποικιλοτρόπως στο έργο δημιουργών όπως η Δημουλά, η Γαλανάκη, η Σερβάκη, η Τσάτσου, η Αιλιανού και η Βέμη∙ το ίδιο και η εκκλησιαστική υμνογραφία (Μαστοράκη, Παμπούδη, Κυρτζάκη, Δημουλά, Γιόση)∙ καθώς και τα κορυφαία ονόματα της ποίησής μας: από τον Σολωμό (Μαστοράκη, Σερβάκη, Δημουλά)∙ τον Κάλβο (Μαστοράκη, Δημουλά)∙ τον Παλαμά (Μπούμη-Παπά, Σταθοπούλου-Βαφοπούλου, Δημουλά)∙ τον Καβάφη (Δημουλά, Αγγελάκη-Ρουκ, Μαστοράκη)∙ έως τον Καρυωτάκη (Δημουλά, Μαστοράκη, Γώγου), τον Σεφέρη (Μαστοράκη, Αγγελάκη-Ρουκ, Γαλανάκη)∙ τον Ελύτη (Μαστοράκη, Γαλανάκη) ή τον Σαχτούρη (Δημουλά), που επίσης έχουν συχνά υπογραμμιστεί είτε για την επίδραση που άσκησαν σε αυτές, είτε και ως διακείμενα, που στάθηκαν αφορμή για συσχετισμό μαζί τους.

Παρομοίως, ο παραλληλισμός με εμβληματικές προσωπικότητες των γραμμάτων και των τεχνών απ’ όλο τον κόσμο συμβάλλει στην καθιέρωση μερικών ποιητριών ως υπολογίσιμες ψηφίδες της εθνικής μας λογοτεχνίας. Η Δημουλά (περί την οποία σημειώνονται συσχετισμοί με τους/τις Freud, Kant, Derrida, Labé και Stampa), η Αραβαντινού (με τον Joyce και τον Eliot), η Αγγελάκη-Ρουκ (με τον Eliot), η Μαστοράκη (με τον Dylan Thomas), η Σερβάκη (με τους Byron, Shelley, Keats), η Δαράκη (με τον Κίρκεγκωρ), η Παμπούδη (με τον Eliot), αλλά και η διακαλλιτεχνική συνάντηση Φραντζή-Ταρκόφσκι, και βεβαίως, οι μεταφράσεις μερικών κειμένων γι’ αυτές στο εξωτερικό, με την όποια αίσθηση προκάλεσαν στις χώρες υποδοχής τους, έμμεσα σηματοδοτούν μία κάποια εξακτίνωση της κριτικής πρόσληψης της γυναικείας ποίησης, λίγο ώς πολύ, πέρα από τα σύνορα της χώρας.

Παράλληλα, οι όποιες αξιολογικές/συγκριτολογικές κρίσεις περί τις καλύτερες, αν και υποκειμενικές αναμφίβολα, συνιστούν έναν σημαντικό δείκτη για τις περισσότερο αναγνωρισμένες, ειδικά εάν οι επιδοκιμασίες διατυπώνονται από ικανό αριθμό κριτικών. Έτσι, για τις Δημουλά, Μαστοράκη, Αγγελάκη-Ρουκ, Βακαλό, Καρέλλη Λαϊνά,  Βότση, Τσακνιά, Χριστοδούλου, Σερβάκη και Πέγκλη, εντοπίζονται και οι περισσότεροι έπαινοι στον υπερθετικό βαθμό. Άλλοτε δε, δίνεται το αξιολογικό προβάδισμα στις νεότερες της γενιάς του ’80, μερικές εκ των οποίων, όπως η Κούρση, συμβαίνει επίσης να κατατάσσονται στις σημαντικότερες.

Καθώς είναι αναμενόμενο, υποκειμενισμοί, διδακτισμοί, εμπάθειες, ακόμη και αντιφεμινιστικά, ή και προσβλητικά σχόλια, αλλά και συζητήσεις επί συζητήσεων για κάποια από τα παραπάνω, δεν λείπουν. Υφίστανται ενίοτε, συμπληρώνοντας το παλίμψηστο των τάσεων της κριτικής, που αποπνέει την έξαρση μίας πλειάδας ονομάτων γυναικών δημιουργών, το έργο των οποίων τίθεται κάθε φορά υπό εξέταση.

*Η Αριστέα Παπαλεξάνδρου είναι ποιήτρια