Εκφάνσεις και εκφράσεις πολιτισμού

Της Μαρίας Μοίρα

Πολιτιστικές Κληρονομιές: Νέες Αναγνώσεις – Κριτικές Προσεγγίσεις, Βασίλης Νιτσιάκος, Γιάννης Ν. Δρίνης, Παρασκευάς Ποτηρόπουλος, εκδόσεις ARS NOVA, σελ. 252

Ένα ευρύ και πολυσυλλεκτικό εγχείρημα διεπιστημονικής εμβέλειας με πολλούς αποδέκτες, το οποίο με άκρως διαφωτιστικό τρόπο ανοίγει μια επίκαιρη και ενδιαφέρουσα δημόσια συζήτηση για τη διερεύνηση των τοπικών ταυτοτήτων και την αναψηλάφηση των πολλαπλών πτυχών, εκφράσεων και εκφάνσεων της πολιτιστικής κληρονομιάς. Μια προσπάθεια αναζήτησης ερωτημάτων και ανάδειξης κριτικών θέσεων, υπό το πρίσμα της λαογραφίας και των ευρύτερων ανθρωπολογικών σπουδών, για το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον του πολυδιάστατου χαρακτήρα των πολιτισμικών αποθεμάτων, το οποίο απευθύνεται όχι μόνον στους ακαδημαϊκούς δασκάλους και ερευνητές των συναφών επιστημονικών πεδίων αλλά και στο ευρύ κοινό. Διότι η ιστορία των τόπων και των ανθρώπων τους, οι συλλογικές μνήμες και τα βιώματα, οι ερμηνείες και οι νοηματοδοτήσεις, οι τελέσεις και οι καθημερινές πρακτικές, οι τρόποι έκθεσης και διαχείρισής τους, αποτελούν δομικά συστατικά της διαχρονικής συγκρότησης των ταυτοτήτων των τοπικών κοινωνιών.

Στην εισαγωγή και στον πρόλογο οι επιμελητές του παρόντος τόμου επεξηγούν την αφετηρία, τους στόχους και τις προθέσεις αυτής της συλλογικής προσπάθειας, διατυπώνοντας έναν διαυγή και εμπεριστατωμένο «πολιτισμικό λόγο περί πολιτισμού». Συμπαραθέτουν κείμενα στα οποία εξετάζεται η κεντρική σημασία της μνήμης για την ανασυγκρότηση της χωροχρονικής συν-αντίληψης, των υποκειμένων και των κοινωνικών ομάδων καθόσον στις διαφορετικές θεματικές διερευνώνται οι ανθρώπινες πολιτισμικές κατασκευές, τα τοπία, οι χώροι και τα μνημονικά ίχνη πρακτικών και τελέσεων. Παρουσιάζονται οι πολιτισμικές κληρονομιές που έχουν ως αποστολή να συντηρούν το παρελθόν, να αντλούν από την εμπειρία του παρόντος και να γονιμοποιούν το μέλλον. Να παρέχουν στα κοινωνικά υποκείμενα τη δυνατότητα να βιώνουν και να συλλαμβάνουν το συνεχές του πολιτισμού και της παράδοσης μέσα από νέες μεταμορφώσεις, χρήσεις και λειτουργίες. Και γι’ αυτό ακριβώς το λόγο το ενδιαφέρον του αναγνώστη, ειδικού ή μη, πηγάζει αβίαστα από το πολυσχιδές και πολύσημο υλικό του παρόντος τόμου, ο οποίος εγκαθιδρύει ένα ανοικτό βήμα διαλόγου, ένα προνομιακό παρατηρητήριο, για την εποπτεία, την ανάγνωση και την ενδελεχή διερεύνηση της ποικιλομορφίας των πολιτιστικών κληρονομιών.

Τα κείμενα των συγγραφέων εγείρουν ερωτήματα, αναζητούν επιχειρήματα και διατυπώνουν πορίσματα τα οποία εδράζονται σε μια στέρεη βιβλιογραφική επισκόπηση και στην επιτόπια έρευνα. Προσεγγίζουν κριτικά τους τρόπους ανάδειξης της σημασίας της άυλης πολιτισμικής κληρονομιάς, όπως συστηματικά συγκροτείται από τους διεθνείς οργανισμούς, επί παραδείγματι την Unesco. Εστιάζουν στη διαχείριση σε τοπικό, εθνικό και διεθνές επίπεδο των ευρύτερων συσχετισμών των ανθρωπίνων δράσεων και στη διατύπωση ενός λόγου ο οποίος αίρει τα στερεότυπα περί αυθεντικότητας, ανωτερότητας και μοναδικότητας και παίρνει αποστάσεις από την νοσταλγική εξιδανικευτική ερμηνεία της παράδοσης (Δρίνης).

Επικαλούνται την κρίσιμη διαδικασία ανάδυσης ισορροπιών ανάμεσα στον άνθρωπο και στο φυσικό περιβάλλον. Της επίτευξης της ορθολογικής διαχείρισης των οικοσυστημάτων και των φυσικών πόρων με επαναφορά και οικειοποίηση των κληρονομημένων πρακτικών του παρελθόντος από τις τοπικές κοινωνίες μέσω της χειραφέτησης και της αποδέσμευσης από τον ασφυκτικό και περιοριστικό έλεγχο της κεντρικής εξουσίας (Νιτσιάκος). Επικεντρώνονται στην διασύνδεση του υλικού και του άυλου, στην αλληλεπίδραση του τοπικού με το οικουμενικό, στην ανάγκη επαναπατρισμού των υλικών αντικειμένων αλλά και στην αποτίμηση των πρακτικών τεκμηρίωσης με τα σύγχρονα ψηφιακά μέσα της άυλης πολιτισμικής κληρονομιάς (Μπάρον).

Μελετούν κριτικά τις αμφίσημες αναπαραστάσεις και στοχεύσεις του πολιτισμικού εξατομικευμένου τουρισμού, αναδεικνύοντας την αναγκαιότητα μιας περιήγησης η οποία με την αρωγή των ψηφιακών τεχνολογιών θα λειτουργεί όχι ως τουριστικό καταναλωτικό προϊόν, αλλά ως γόνιμη επικοινωνία και σύμμειξη με το διαφορετικό και το αλλότριο (Καραχρήστος). Αναζητούν τις αδιόρατες πτυχές των ιερών δασών του Ζαγορίου και της Κόνιτσας, με όρους προστασίας της βιοποικιλότητας και ανάδειξης της πνευματικής τους διάστασης, πέραν της θρησκευτικής, ως διεργασίας η οποία συμβάλλει στη δημιουργία άρρηκτων δεσμών στους κόλπους της κοινότητας σε ένα σύγχρονο πλαίσιο (Στάρα). Παράλληλα διερευνούν στην παρουσίαση του διεθνούς δικτύου Γεωπάρκων της Unesco και στο παράδειγμα του Γεωπάρκου Βίκου-Αώου την διαχειριστική δυνατότητα ολιστικής βιώσιμης ανάπτυξης και άντλησης οικονομικών πόρων για τον τόπο (Κιτσάκη).

Ανασύρουν τα μνημονικά ίχνη τα οποία συσσωματώνονται στους αστικούς χώρους στην περίπτωση της οδού της Πλάνης στο Ηράκλειο της Κρήτης, η οποία συνδέεται άρρηκτα με τη σφαγή της 25ης Αυγούστου. Του κεντρικού δρόμου-αρχείου με τα δυτικότροπα νεοκλασικά μέγαρα και την πλούσια ιστορία του οποίου η εξέλιξη σήμερα παλινδρομεί ανάμεσα στην τουριστική αξιοποίηση και την εθνικοπατριωτική ιεροποίηση (Αναγνωστόπουλος). Ανακτούν την αποσιωπημένη μνήμη και ανασυνθέτουν την ιστορική διαδρομή μιας πολυπολιτισμικής πολυπρόσωπης Θεσσαλονίκης στη σχέση της με τον θάνατο, τους απόντες και τις δύσκολες και σκοτεινές πτυχές του βίου της, αναζητώντας την ταυτότητα μιας πόλης δυνητικής στα ιστορικά Νεκροταφεία τα οποία λειτουργούν ως τόποι επιτέλεσης του κοινωνικού (Γκαλανίκη, Σολομών). Προσεγγίζουν την προστασία της διατροφικής κληρονομιάς ως μια διαχρονική παρακαταθήκη, ζωτικής σημασίας, η οποία μπορεί να λειτουργήσει πέραν των πολιτιστικών και οικονομικών ανταγωνισμών σε ένα πλαίσιο αλληλοκατανόησης και αναστοχασμού (Κράββα).

Και, τέλος, αναψηλαφούν τις πολλαπλές και ενίοτε αντιφατικές αφηγήσεις της πολιτιστικής κληρονομιάς των πανηγυριών σε σχέση με το «Πανηγυράκι» της Αράχωβας, το οποίο ως τελετουργική διαδικασία και συλλογική έκφραση διατηρεί στον πυρήνα του ακέραιη την δυναμική συγκρότησης και μετεξέλιξης των δεσμών της κοινότητας (Ποτηρόπουλος).

Τα ερωτήματα τα οποία επιχειρεί να θέσει με επιστημονικά άρτιο και συνεκτικό τρόπο η παρούσα συλλογή κειμένων αφορούν στις πολιτιστικές, κοινωνικές και πολιτικές διαδικασίες οι οποίες αποσκοπούν στην ανάδειξη, συγκρότηση και διαχείριση των πολιτιστικών κληρονομιών και στη διαμόρφωση των πολιτικών του πολιτισμού. Μέσα από την αποδόμηση παγιωμένων στερεοτυπικών αντιλήψεων αναζητά κοινούς δρόμους, διαδικασίες συνομολογήσεων και συνθέσεων ανάμεσα σε τάσεις και απόψεις για την συμμετοχή της δημόσιας, εφαρμοσμένης λαογραφίας και ανθρωπολογίας στην προσπάθεια μελέτης και διαφύλαξης της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς. Μέσα από την μνημονική ανάκληση γνώσεων, τεχνογνωσίας, καθημερινών πρακτικών και τελέσεων ανοίγει μια ζωτικής σημασίας συζήτηση για το πολιτιστικό κεφάλαιο, την κοινωνική συνοχή, την ευημερία και την βιώσιμη ανάπτυξη τόπων και κοινοτήτων.