Τάσος Λειβαδίτης

Sean Scully, Άτιτλο (Homage to Paul Klee), 1968, γκουάς και μελάνι σε χαρτόνι, 14.6 x 20.3 εκ.

Του Παναγιώτη Νούτσου*

«Απλώς προσπάθησα να σχεδιάσω ένα όνειρο...»

Ο «επετειακός» λόγος έχει πολλές αφορμήσεις. Στην περίπτωση του Τάσου Λειβαδίτη (1922-1988) ολοκληρώνεται εφέτος ένας αιώνας από τη γέννησή του. Μια άλλη αφόρμηση μπορούσε να δοθεί με την επανέκδοση των τριών τόμων της ποίησής του (Α΄: 1950-1966· Β΄:1972-1977· Γ΄:1979-1990). Κατά τη γνώμη μου από την εξέταση του συνολικού έργου του ποιητή προκύπτουν τα εξής:

1. διακρίνονται δύο σταθμοί (1956,1966) που καθιστούν αναγνωρίσιμη την ασυνεχή συνέχεια στο πεδίο του σημαίνοντος και ιδίως του σημαινομένου·

2. η συνέχεια αυτή αφορά στην πολιτική διάσταση που ενυπάρχει στο σύνολο του έργου και η σύστοιχη ασυνέχεια στον τρόπο εκφοράς αυτής της πολιτικής και στις διαφορετικές βεβαιότητες που προσκομίζει·

3. στην αρχική περίοδο, με τα ποιήματα των ετών 1949-1955, όταν δηλαδή ο ποιητής για την ένταξή του στην Αριστερά υφίσταται τις διώξεις του μετεμφυλιακού κράτους, προέχει η «πολιτική στην υπηρεσία της προλεταριακής επανάστασης»·

4. το 1956, με τη βασανιστική βίωση της «αποσταλινοποίησης» και των εκδοχών της στους κόλπους του εγχώριου κομμουνιστικού κινήματος, εγκαινιάζεται μια διαφορετική όσμωση της πολιτικής που θα μπορούσε να ονομασθεί: πολιτική για την απεμπλοκή από την «καθολική ενοχή του κινήματος», καλύπτοντας τα ποιήματα των ετών 1956-1962·

5. ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του ’60 προαναγγέλλεται η στροφή του ποιητή προς μια πολιτική αίσθηση των πραγμάτων που θα προκύπτει από τα βιώματα μιας συγκεκριμένης ανθρωπολογίας και θα εμποτίζεται καθοριστικά από την αναζήτηση των οδών υπέρβασης, περιλαμβάνοντας τα ποιήματα των ετών 1972-1977·

6. μια περισσότερο ισορροπημένη σύλληψη αυτής της συζυγίας, με την ανάδειξη ξανά της πολιτικής σε σημείο αναφοράς του υποκειμένου που εξακολουθεί να ανταλλάσσει τη ματαιότητα του κόσμου με την ανάγκη υπέρβασής του, εντοπίζεται στα ποιήματα της ύστατης περιόδου του Λειβαδίτη, από το 1979 ώς το θάνατό του·

7. σ’ αυτήν ακριβώς τη συστοίχηση βρίσκουν τη δικαίωσή τους οι παλαιοί σύντροφοι με τα νέα τους πρόσωπα, όπως αυτά αναδύονται στον ευρύ δακτύλιο των «κοινωνικά αποκλεισμένων», όσοι επίσης έχουν διαφυλαχθεί «ωραίοι από την ανωνυμία της Ιστορίας» (Γ΄ 117) και αντίστοιχα ο γέρο-Μαρξ και ο Λένιν, ενώ ο ίδιος ο ποιητής περιδιαβάζει στη «φτωχή λυπημένη» γειτονιά του «μ’ έναν Σοπενάουερ στην τσέπη» (Γ΄ 383).

Ως «επιβοήθηση» για τη φροντιστηριακή συνάντηση του απογεύματος πρόσθεσα τα εξής:

8. ίσως από τις διαδοχικές απόπειρες «αυτοπροσωπογραφίας» ο Λειβαδίτης να ικανοποιήθηκε με τους εξής στίχους:

Κάθε στιγμή αμήχανος κι αδέξιος, σαν μόλις να ερχόμουν

κάθε στιγμή- από μιαν άλλη ζωή... (Γ' 198).

Έτσι άλλωστε εξηγείται και το ύστατο «παράπονο του ποιητή» που αφοπλίζει τον «μελαγχολικό από ευδαιμονίες απερίγραπτες» (Γ' 240):

Μόνο ένα, Θεέ μου — δεν έζησα: έχοντας να μεριμνήσω

για τόσα φύλλα την άνοιξη· (Τ΄ 558)·

9. ως προς την πολιτική του χρόνου, στην αρχική περίοδο των ποιημάτων του Λειβαδίτη κυριαρχεί το μέλλον, στη δεύτερη ρίχνει τη βαριά ενοχλητική σκιά από το παρελθόν, στην τρίτη το ποιητικό υποκείμενο βυθίζεται στη «στιγμή» του παρόντος, ενώ στην ύστατη αποπειράται να αποκατασταθεί η τεταμένη συζυγία παρελθόντος και μέλλοντος·

10. τέλος οι διαπιστώσεις που προηγούνται δεν αφορούν αποκλειστικά το σημαινόμενο, αλλά και παραπέμπουν στους τρόπους διαμόρφωσης του σημαίνοντος με το οποίο ο ποιητής μπορεί και κλέβει «μια μεγάλη σημασία» (Τ΄ 228). Η δοκιμή ποιητικής πρόσληψης του κόσμου αντιστοιχεί αβίαστα στον τρόπο συγκρότησης της «πολιτικής ανθρωπολογίας» του Λειβαδίτη.

Με συνοδευτικά τα εξής ερωτήματα: γιατί αντί της «ρήξης» είναι προτιμότερη η αποτύπωση της «ασυνεχούς συνέχειας»· μήπως γιατί έτσι λαμβάνονται υπόψη όλες οι αντιθετικές στιγμές που συγκροτούν την ενότητα μιας σκέψης· πρόκειται έτσι για επώδυνη διεργασία που παραπέμπει σε ένα σύνθετο ιστορικό «συγκείμενο» πώς σκιαγραφείται η κατοπινή απόπειρα αποσιώπησης ή διόγκωσης κρίσιμων επιλογών συγκροτούν μια ολόκληρη «σταδιοδρομία»· και η πλησιέστερη «αυτοβιογραφία» μπορεί να λειτουργεί ως πρακτική του «παντογνώστη αφηγητή» που καμαρώνει μάλιστα και ως «ιδεώδης Παρατηρητής» (βλ. και τη μονογραφία μου: Τάσος Λειβαδίτης. Ο κόσμος της ποίησής του, Αθήνα, «Κέδρος», 22008. Βλ. και «Ιστορική αίσθηση» και λογοτεχνία, Αθήνα, «Πεδίο»,2011, 321-322). Και μια επισημείωση: αν ο Άη Στράτης αντιμετωπίσθηκε ως «τοπόσημο διχασμού και δοκιμασίας», η επέτειος εκτέλεσης (30.3.1952) του Νίκου Μπελογιάννη (καθώς και των Ηλία Αργυριάδη, Δημήτρη Μπάτση και Νίκου Καλούμενου) πώς θα προσληφθεί;

*Ο Π. Νούτσος είναι ομότιμος καθηγητής Κοινωνικής και Πολιτικής φιλοσοφίας του Παν/μίου Ιωαννίνων