Αναζητώντας ηθική στην οικονομία

Sean Scully, Doric, 2018, λάδι σε αλουμίνιο, 279.5 x 406.5 εκ.

Του Δημήτρη Γλύστρα*

ΝΙΚΟΣ ΠΟΤΑΜΙΑΝΟΣ (επιμ.), Εκδοχές της ηθικής οικονομίας. Ιστορικές και θεωρητικές μελέτες, Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών, Ηράκλειο, σελ. 400

Καθώς όλο και περισσότεροι εμβληματικοί παράγοντες της «οικονομίας της αγοράς» προειδοποιούν για δυσλειτουργίες του συστήματος που οδηγούν σε χαώδεις ανισότητες, οι επικρίσεις για την ηθική του καπιταλισμού αναζωπυρώνονται διεθνώς. Δεν είναι ωστόσο εύκολο να έχει κανείς πρόσβαση σε αναλυτικά εργαλεία ώστε να κατανοήσει μια τέτοια συζήτηση. Ο συλλογικός τόμος Εκδοχές της ηθικής οικονομίας ανήκει στην κατηγορία των συγγραμμάτων που βοηθούν στην καλύτερη κατανόηση της σύγχρονης οικονομίας και των διαδικασιών μέσω των οποίων αυτή παράγει κοινωνικά και πολιτικά αποτελέσματα.

Δεν πρόκειται για κάποιο εκλαϊκευμένο λεξικό οικονομικών όρων ή για κάποια εισαγωγή στην λειτουργία του καπιταλισμού. Αντικείμενο της έκδοσης είναι η «ηθική οικονομία», όρος τον οποίο εισήγαγε πριν από δεκαετίες ο Άγγλος ιστορικός E.P. Thompson, θέλοντας να εμβαθύνει στις ιδεολογικές πτυχές του εργατικού κόσμου κατά την εποχή της εκβιομηχάνισης. Πέρα από μια σειρά θεωρητικών κειμένων που προσδιορίζουν και διευρύνουν την έννοια της ηθικής οικονομίας, ο συλλογικός τόμος παρουσιάζει περιπτώσεις στις οποίες η ηθική οικονομία παρήγαγε αποτελέσματα και στο ελληνικό πλαίσιο, του 20ού αιώνα. Έτσι, οι αντιδράσεις κατά της ανεργίας που φαινόταν ότι θα έφερνε η εκβιομηχάνιση, η μαύρη αγορά στην κατοχική Αθήνα ή τα εργοδοτικά λοκ άουτ του μεσοπολέμου, επανεξετάζονται ως πεδία λειτουργίας νέων και κλασικών εννοιών της ηθικής οικονομίας.

Κατά τον Thompson, η ουσία της ηθικής οικονομίας πηγάζει από τα ήθη των εργατικών τάξεων, τα οποία προβλέπουν εθιμικά δικαιώματα κατά την παραγωγή και διανομή των προϊόντων. Τα δικαιώματα αυτά υποστηρίζουν ορισμένους κανόνες λειτουργίας της σχέσης ανάμεσα στην κοινότητα και τις κυρίαρχες τάξεις, χωρίς μάλιστα να έχουν ως σημείο αναφοράς την παράδοση, «αλλά συνεπάγονται διαρκώς μια αντικαπιταλιστική κριτική».

Ο επιστημονικός επιμελητής του τόμου, Νίκος Ποταμιάνος, επιχειρώντας έναν ορισμό της ηθικής οικονομίας με τη στενή της έννοια, την περιγράφει σαν ένα σύνολο αντιλήψεων σχετικά με τη δικαιοσύνη, τα όρια στην εκμετάλλευση, τις αμοιβαιότητες που πρέπει να διέπουν τις κοινωνικές σχέσεις και γενικότερα τη «δέουσα συμπεριφορά» στο οικονομικό πεδίο. Πρόκειται, θα μπορούσε να πει κάποιος, για ένα πλέγμα άγραφων ηθικών αρχών που αναπτύχθηκε στον βιομηχανικό καπιταλισμό ως άτυπο συλλογικό αίτημα των κατώτερων τάξεων. Από τη δεκαετία του 1960 που πρωτοδιατυπώθηκε, ο όρος χρησιμοποιήθηκε σε πολλές μελέτες που σχετίζονται με την ανθρωπιστική βοήθεια, τις στάσεις απέναντι στις θρησκευτικές μειονότητες, στην παράτυπη οικοδόμηση, στην αντίσταση στο άνοιγμα δρόμων, στα ήθη του εμπορίου και του πιστωτικού συστήματος. Σήμερα, γράφει ο Ποταμιάνος, η ηθική οικονομία προσφέρει εργαλεία για να μελετήσουμε εκείνες τις λογικές των ανθρώπων που αντιστρατεύονται τους νόμους των αγορών και με αυτά τα εργαλεία συμβάλλει στον εμπλουτισμό μιας επιχειρηματολογίας που αμφισβητεί την κυριαρχία της τεχνοκρατικής λογικής.

Στα ιστορικά παραδείγματα του τόμου η οικονομία δεν αφέθηκε να λειτουργήσει χωρίς αναστολές. Ο Ποταμιάνος επικαλείται μια κυνική ρήση του οικονομολόγου Umberto Ricci («Δεν υπάρχουν δίκαιες τιμές παρά μόνο τιμές ισορροπίας») για να την αντιπαραβάλει με το, κατά Thompson, πνεύμα της ηθικής οικονομίας. Η παραβολή είναι εύγλωττη: αν στον 18ο αιώνα οι πρακτικές της καθημερινότητας είχαν λόγο στον τρόπο λειτουργίας της αγοράς, και το κέρδος δεν ήταν ο «άριστος οιωνός», αυτή η ιστορική αναδρομή οδηγεί σε συγκρίσεις με το τι συμβαίνει σήμερα και εκπέμπει πολιτικό μήνυμα για τον σημερινό αναγνώστη.

Στις συνεισφορές των συμμετεχόντων στην έκδοση η ηθική οικονομία χρησιμοποιείται σαν μια μέθοδος ιστορικής προσέγγισης και ερμηνείας, μια δίοδος προσέγγισης και συνεξέτασης μαζικών συμπεριφορών, που αλλιώς θα έμεναν ασύνδετες και εν μέρει ανερμήνευτες, Οι Εκδοχές της ηθικής οικονομίας μάς συστήνουν αυτό το εργαλείο ιστορικο-πολιτικής ανάλυσης, εξετάζοντας τις διευρυμένες του δυνατότητες σε έναν κόσμο που τις έχει ανάγκη ως αντίβαρο στον αποχαλινωμένο καπιταλισμό, στο νόμιμα ανήθικο κυνήγι του χρήματος.

Αναπόφευκτα, μέσα από την όλη αυτή συζήτηση, η σκέψη του αναγνώστη οδηγείται και στο ζήτημα της θέσης της αριστεράς, της κριτικής που θα πρέπει να ασκεί στον καπιταλισμό. Η πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού, το μακρινό πια 1989, φαίνεται να είχε ως αποτέλεσμα την αποηθικοποίηση και του μεγάλου όγκου της εξ αριστερών κριτικής. Κινούμενη σε πιο κεντρώες τροχιές, μοιάζει να εστιάζει όλο και περισσότερο στις υλικές ανισότητες που η οικονομία των αγορών προκαλεί και λιγότερο στις ηθικές της συνέπειες, παρατηρεί ο Ποταμιάνος. Πράγματι. Είναι μια εξέλιξη που φαίνεται να αφορά ακόμη και τη σοσιαλδημοκρατία και το πού θα βάλει η ίδια τον πήχη της ηθικής.

Η ιστορία και οι θεωρητικές επεξεργασίες της ηθικής οικονομίας μπορούν να δώσουν απαραίτητο υλικό για έναν τέτοιο προβληματισμό και αυτό είναι κάτι που το βιβλίο αυτό κάνει καλά. Και αυτό γιατί είναι ένα «πολιτικό» βιβλίο, ένα βιβλία στο οποίο η Ιστορία διαλέγεται με την πολιτική.

Είναι μια εύκολη συζήτηση; Όχι, μια και οι Εκδοχές είναι περισσότερο μια ακαδημαϊκή πραγμάτευση παρά ένα βιβλίο «για όλους». Είναι ωστόσο ένα πολύ διδακτικό εγχείρημα: Η διασταλτική ερμηνεία της ηθικής οικονομίας και η εφαρμογή της ως αναλυτικό σχήμα σε διάφορες περιστάσεις της ελληνικής και της διεθνούς ιστορίας απευθύνουν στον αναγνώστη ένα κάλεσμα για μια νέα θεώρηση συλλογικών δράσεων του παρελθόντος και για μια εμπλουτισμένη συνειδητοποίηση. Μπορεί κανείς να διαφωνήσει με τις διαστάσεις που δίνονται στην ηθική οικονομία από ορισμένες συνεισφορές του τόμου. Ακόμα όμως και αυτή η διαφωνία θα τον κάνει να σκεφτεί πιο βαθιά το τι πηγαίνει λάθος στο κυρίαρχο πολιτικο-οικονομικό σύστημα και πώς οι κατώτερες τάξεις πιέζονται και αντιδρούν.

* Ο Δ. Γλύστρας είναι δημοσιογράφος και υποψήφιος διδάκτορας Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας (ΕΚΠΑ)