Μεταλλάξεις του καπιταλισμού

Του Παναγιώτη Βούζη*

ΣΟΣΑΝΑ ΖΟΥΜΠΟΦ, Η εποχή του κατασκοπευτικού καπιταλισμού: Ο αγώνας για ένα ανθρώπινο μέλλον στο μεταίχμιο της Νέας Εξουσίας, μτφρ. Γιώργος Μπέτσος, εκδόσεις Καστανιώτη, σελ. 850

Αυτή η νέα μορφή καπιταλισμού ορίζεται ως μια παρασιτική οικονομική φιλοσοφία, για την οποία η παραγωγή αγαθών και η παροχή υπηρεσιών αποτελούν στοιχεία δομικά, ενταγμένα σε μία ολοκληρωτική αρχιτεκτονική συμπεριφορικής τροποποίησης. Αναλυτικότερα: Σύμφωνα με τη Ζούμποφ, στον σημερινό πολιτισμό της πληροφορίας ο στόχος δεν είναι πλέον η κυριαρχία επί του φυσικού περιβάλλοντος, όπως ήταν για τον βιομηχανικό πολιτισμό, αλλά επί της ανθρώπινης φύσης. Ο Μεγάλος Αλλότριος –έτσι ονομάζεται εδώ ο πανταχού παρών ψηφιακός μηχανισμός– προσανατολίζεται προς την παραγωγή μίας εργαλειοθηρικής εξουσίας, η οποία εργαλειοποιεί την ανθρώπινη συμπεριφορά επιδιώκοντας την οικονομική αξιοποίησή της. Τον σπουδαιότερο παράγοντα για την επίτευξη της συγκεκριμένης επιδίωξης αντιπροσωπεύει το συμπεριφορικό πλεόνασμα, το οποίο δημιουργείται καθώς σωρεύονται περισσότερα συμπεριφορικά δεδομένα απ’ όσα χρειάζονται για τη βελτίωση των υπηρεσιών στο διαδίκτυο. Το πλεόνασμα τροφοδοτεί την τεχνητή νοημοσύνη, η οποία κατασκευάζει προβλέψεις σχετικές με τη συμπεριφορά των χρηστών. Αυτά τα προϊόντα πρόγνωσης πωλούνται σε εταιρείες-πελάτες. Για παράδειγμα, το «Μ» της Facebook, το οποίο παρουσιάστηκε το 2015 ως στέλεχος της εφαρμογής του Messenger, προορίζεται να ανιχνεύει πιθανές προθέσεις των χρηστών για αγορά ή για συναλλαγή.

Τον μεγαλύτερο κίνδυνο συνιστά το γεγονός, ότι η βασική τάση είναι η αντικατάσταση της πρόγνωσης της ανθρώπινης συμπεριφοράς από τη βεβαιότητα. Αλλιώς: Ο έλεγχος των ανθρώπων μέσω της τροποποίησης της σκέψης και των επιθυμιών τους. Και αυτό όχι αποκλειστικά για εμπορική εκμετάλλευση, όπως απέδειξε και ο ρόλος της Cambridge Analytica στην περίπτωση της προεκλογικής εκστρατείας του Τραμπ. Εταιρείες του διαμετρήματος της Microsoft, της Facebook, της Google και του Twitter προετοιμάζουν μια εκδοχή του μέλλοντος η οποία θα χαρακτηρίζεται από τη συγχώνευση της εργαλειοθηρικής και της κρατικής εξουσίας. Συνεπώς, το διακύβευμα αποτελούν η δημοκρατική προοπτική και τα επιτεύγματα του ατόμου ως πηγής αυτόνομης ηθικής κρίσης. Ήδη δοκιμάζεται η τεχνολογία προγνωστικής αστυνόμευσης, και στην Κίνα βρίσκεται σε πιλοτικό στάδιο ένα σύστημα απονομής «δεικτών κοινωνικής ευπείθειας».

Σε μια βιαστική αποτίμηση, η στάση της Ζούμποφ απέναντι στην πορεία του σύγχρονου κόσμου της πληροφορίας θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «ρομαντική». Μια αντιρεαλιστική προσκόλληση στην ανθρωπολογία του παρελθόντος, ενώ οι αντιλήψεις για τον άνθρωπο και τη ζωή αλλάζουν διαρκώς μέσα σε ένα βαθμιαία ψηφιοποιούμενο περιβάλλον. Άλλωστε, γνωρίζουμε ή υποπτευόμαστε πως τα προσωπικά μας δεδομένα και γενικότερα τα στοιχεία τα οποία συνδέονται με την ιδιωτική σφαίρα μας και με τις σχέσεις μας με τη δημόσια σφαίρα καθίστανται αντικείμενο εκμετάλλευσης από τις εταιρείες του διαδικτύου. Άρα, τι νέο φέρνει το συγκεκριμένο βιβλίο;

Λοιπόν, πέρα από την ενδελεχή ανάλυση την οποία περιέχει επάνω στο πώς διαρθρώνεται αυτή η εκμετάλλευση, ο νέος παράγοντας τον οποίο εισάγει έγκειται στη διερώτηση γιατί δεχόμαστε τόσο αψήφιστα να συμβαίνει κάτι τέτοιο. Τελικά, πόσο αντιρεαλιστική αντιμετώπιση αποτελεί το να αντιδράς στην προϊούσα απαλλοτρίωση κάθε ίχνους ατομικότητας; Ο Άντονι Γκίντενς διαπιστώνει ότι στην ύστερη νεωτερικότητα συντελέστηκε η μετάβαση από την πολιτική της χειραφέτησης, και από τον συνακόλουθο αγώνα εναντίον των διαφόρων μορφών εξουσίας, στην πολιτική της ζωής, όπου τα κοινωνικά κινήματα αποσκοπούν σε μια ζωή πληρότητας για όλους. Το αίτημα για την ελευθερία αντικαταστάθηκε από αυτό για την εφαρμογή μίας ατομικευμένης ηθικής. Τι γίνεται όμως όταν η υποτιθέμενη προσωπική ηθική κατά την εφαρμογή της δεν συνιστά τίποτα άλλο παρά μια υπαγορευόμενη διαγωγή;

Τα τελευταία δύο χρόνια ήρθαν ως επιβεβαίωση των φόβων της Ζούμποφ. Διεξήχθη και από τα άλλα μέσα, και κυρίως από τον Μεγάλο Αλλότριο, μια εκστρατεία συμπεριφορικής τροποποίησης σε παγκόσμια κλίμακα. Η υπό διαμόρφωση πανδημική κουλτούρα χαρακτηρίζεται από το μη διαχειρίσιμο τραύμα και από τον μόνιμο φόβο εξαιτίας επάλληλων αιτιών, γνωρίσματα τα οποία καθιστούν το πλήθος συνεχώς πιο χειραγωγήσιμο.

Όσον αφορά στη μετάφραση, ο Γιώργος Μπέτσος αναμετρήθηκε επιτυχώς με ένα εκτενές και δύσκολο κείμενο. Δύσκολο, επειδή βρίθει από νεόκοπους όρους και η μετάφραση της θεωρητικής ορολογίας αποδεικνύεται πάντοτε το αδύνατο σημείο της νεοελληνικής. Είναι σωστή η μετάφραση του Surveillance Capitalism ως «κατασκοπευτικού» και όχι ως «επιτηρητικού καπιταλισμού». Γιατί η πρώτη επιλογή παραπέμπει σε αυτό το οποίο συνέβαινε όταν η Ζούμποφ έγραφε το βιβλίο (2019), ενώ η δεύτερη σε αυτό που συμβαίνει τώρα.

Ο Παναγιώτης Βούζης είναι δρ κλασικής φιλολογίας

Sean Scully, Black Square 3, 2020, λάδι σε αλουμίνιο, 215.9 x 190.5 εκ.