Εντοιχισμένη κεραμική στα Χανιά

Sean Scully, Cut Ground 6.17.08, 2008, υδροχρώματα και μολύβι σε χαρτί, 56.5 x 76.4 εκ.

Του Νίκου Λιάρου*

ANASTASIA G. YANGAKI, Ceramics in plain sight: The bacini of the churches of Crete. “Reflections” of the late medieval and the early modern material culture of the island, Volume Ι, The Regional Unit of Chania, Institute of Historical Research, Athens 2021, σελ. 353

Στα εντοιχισμένα κεραμικά στις όψεις βυζαντινών και μεταβυζαντινών ναών της περιφέρειας Χανίων αναφέρεται το ανά χείρας βιβλίο της αρχαιολόγου δρος Αναστασίας Γιαγκάκη, Διευθύντριας Ερευνών στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, το οποίο αποτελεί τον πρώτο τόμο μιας εκδοτικής σειράς στην οποία θα παρουσιάζεται από την ίδια το σύνολο του σχετικού υλικού από την Κρήτη.

Η μελέτη αυτή εντάσσεται σε ένα ευρύτερο ερευνητικό πρόγραμμα που διεξάγεται από το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του ΕΙΕ, σε συνεργασία με τις αρμόδιες Εφορείες Αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, για την καταγραφή των εντοιχισμένων σε ναούς κεραμικών στην Ελλάδα (πληροφορίες για το ερευνητικό πρόγραμμα, τους συνεργάτες καθώς και πρόσβαση σε μέρος του καταγεγραμμένου υλικού παρέχεται στο: www.immuredvessels.gr).

Τα εντοιχισμένα αγγεία, που αναφέρονται συχνά με τον ιταλικό τους όρο ως bacini, προσέλκυσαν το ενδιαφέρον των ερευνητών από παλιά. Αρχικά θεωρήθηκαν σημαντικά για τη χρονολόγηση των εκκλησιών, ωστόσο πλέον θεωρούνται πολύτιμες μαρτυρίες για τη χρήση και τη διακίνηση της κεραμικής, την επικοινωνία με άλλες περιοχές και την αισθητική των τοπικών κοινωνιών. Τα παραπάνω θέματα αναλύονται λεπτομερώς στο εν λόγω βιβλίο, με έμφαση στα δεδομένα από την περίοδο του ύστερου μεσαίωνα και της πρώιμης νεότερης εποχής στην Κρήτη, αλλά επιπλέον η συγγραφέας μελετά για πρώτη φορά την επίδραση που είχαν τα παλιά bacini σε περιπτώσεις ναών της σύγχρονης εποχής.

Στο βιβλίο παρουσιάζονται τα εντοιχισμένα αγγεία που εντοπίστηκαν σε 78 ναούς της περιφερειακής ενότητας Χανίων. Αποτελείται από οκτώ κεφάλαια και συνοδεύεται από πολυάριθμες έγχρωμες φωτογραφίες, σκαριφήματα, χάρτη και πέντε λεπτομερείς πίνακες. Καθόσον το βιβλίο αυτό αποτελεί και την εισαγωγή στην εκδοτική σειρά, στα πρώτα δύο κεφάλαια γίνεται μια ανασκόπηση της μέχρι τώρα έρευνας και των δεδομένων και παρουσιάζεται το ερευνητικό πρόγραμμα. Το τρίτο κεφάλαιο επικεντρώνεται στην περίπτωση των bacini σε ναούς της Κρήτης, όπου, όπως προέκυψε από την παρούσα έρευνα, εντοπίζεται το πολυπληθέστερο δείγμα στον ελλαδικό χώρο, με πλέον των 290 μνημείων και πολλαπλάσιων εντοιχισμένων αγγείων. Τα επόμενα τρία κεφάλαια επικεντρώνονται στην αναλυτική παρουσίαση των εντοιχισμένων αγγείων από την περιφερειακή ενότητα Χανίων. Παρουσιάζεται η γεωγραφική και χρονολογική διάχυση της πρακτικής αυτής, οι αρχιτεκτονικοί τύποι των μνημείων στους οποίους απαντούν τα κεραμικά αυτά και η ποικιλία των διατάξεών τους, αναδεικνύοντας ιδιαιτερότητες του κάθε τόπου. Στο πέμπτο κεφάλαιο αναλύονται λεπτομερώς οι κατηγορίες κεραμικής που έχουν εντοιχιστεί στα εν λόγω μνημεία. Με την παρούσα έρευνα αποκαλύπτεται κυκλοφορία αγγείων από την Ιταλική και την Ιβηρική χερσόνησο, από βυζαντινά κέντρα και από την Εγγύς Ανατολή και προβάλλονται κεραμικά που για πρώτη φορά αναγνωρίζονται ως τοπικές παραγωγές εφυαλωμένης κεραμικής στο νησί. Στο έκτο κεφάλαιο ανακεφαλαιώνονται οι παρατηρήσεις από τη μελέτη του συγκεκριμένου υλικού, δίνοντας έμφαση στις πληροφορίες που αντλούνται από αυτά για την παραγωγή και κυκλοφορία της εφυαλωμένης κεραμικής στη δυτική Κρήτη από τον 13ο και έως και τον 20ό αι. Το εν λόγω υλικό κρίνεται ιδιαίτερα σημαντικό, λαμβάνοντας υπόψη την πενία των σχετικών έως τώρα δημοσιευμένων πληροφοριών. Παράλληλα, για πρώτη φορά επιχειρείται ένας λεπτομερής συσχετισμός μεταξύ των αγγείων και των μνημείων που κοσμούν, αναδεικνύοντας την περίπλοκη σχέση των δύο. Διερευνώνται οι ποικίλες σημασίες των εντοιχισμένων αγγείων στις όψεις των μνημείων. Κατά τη συγγραφέα, τα κεραμικά αυτά είχαν και άλλες «χρήσεις», πέρα από την αμιγώς διακοσμητική, λειτουργώντας ως φορείς μηνυμάτων. Ορισμένα bacini ενδέχεται να χρησιμοποιούνταν για να ενισχύουν τα θρησκευτικά νοήματα των εν λόγω χώρων, για να προβάλλουν τους δωρητές ή τους ναούς ή να είχαν ρόλο ως αντικείμενα ή κειμήλια που -ως αφιερώματα- από την ιδιωτική σφαίρα πέρασαν στη δημόσια έκθεση. Επιπλέον, τα σκεύη αυτά φανερώνουν τις διαπολιτισμικές σχέσεις μεταξύ Βενετίας και Κρήτης και την αφομοίωση αυτού του δυτικού στοιχείου από τις τοπικές κοινότητες. Η συγγραφέας εντοπίζει την περιορισμένη ύπαρξη bacini από τα τέλη της πρώτης οθωμανικής περιόδου και μετά και τη συσχετίζει με τις πολιτιστικές, θρησκευτικές και κοινωνικές αλλαγές μετά τη βενετοκρατία και την οθωμανική κατάκτηση. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η μίμηση αυτής της πρακτικής, σε μικρότερη κλίμακα, στα σύγχρονα εικονοστάσια των δρόμων ή σε ναούς στον ελλαδικό χώρο, μίμηση που φανερώνει την συνεχιζόμενη επιρροή των bacini ώς τις μέρες μας.

Η μελέτη των εντοιχισμένων αγγείων από την περιφερειακή ενότητα Χανίων αποτελεί ένα βασικό εργαλείο για τους μελετητές των εκκλησιών αυτής της περιοχής και παράλληλα συμβάλλει στην κατανόηση του πολιτισμού της Κρήτης από τον 13ο και έως τον 20ό αι. Η ενδελεχής καταγραφή και οι αναλυτικές περιγραφές αποτελούν ένα από τα πλέον σημαντικά στοιχεία αυτής της εργασίας, μαζί με νέες ερμηνευτικές προσεγγίσεις, όπως αυτή που εντοπίζεται στο αναλυτικό κεφάλαιο για τις σημασίες και τους συμβολισμούς της πρακτικής εντοιχισμού, εκείνη που αναλύει τον συσχετισμό των αγγείων μεταξύ τους και με το μνημείο ή εκείνη που διερευνά την παρακμή αυτής της πρακτικής στους οθωμανικούς χρόνους και την επανεμφάνισή της σε περιορισμένη κλίμακα στη σύγχρονη εποχή. Αναμένεται με ενδιαφέρον η έκδοση των τόμων και για τις υπόλοιπες περιοχές της Κρήτης, καθώς η σχετική προσέγγιση ξεπερνά την αμιγώς αρχαιολογική, προσφέροντας πολλαπλές δυνατότητες ανάγνωσης σε αυτό το πλούσιο υλικό.

* Ο Νίκος Λιάρος είναι αρχαιολόγος – κεραμίστας, επιμελητής Μουσείου Νεότερης Κεραμικής