«Αναγνώσεις» και αναγνώσεις

1000 τεύχη "Αναγνώσεις"

Του Κώστα Γαβρόγλου

Πέρασαν 20 χρόνια μιας περίπλοκης πορείας ενός από τα ένθετα της Αυγής, του μοναδικού που συνεχίζει. Αντέξαμε, λοιπόν. Είναι, όμως, η αντοχή αυτοσκοπός; Ή, μήπως, η αντοχή υποδηλώνει ένα είδος ναρκισσισμού; Εκτός, βέβαια, και αν η αντοχή ενάντια σε κάθε δυσκολία, είναι ένα πείσμα που έρχεται να προστεθεί στα τόσα πολλά της αριστεράς.

Δεν είμαι καθόλου σίγουρος ότι θα μπορούσα να σχολιάσω την “επέτειό” μας αποστασιοποιημένος από τα πρόσωπα που κατάφεραν και έφεραν σε πέρας τα πρώτα 1000 τεύχη των «Αναγνώσεων». Μαζί κι εγώ, με περισσότερες απουσίες από ό,τι παρουσίες. Τόσες, όμως, παρουσίες ώστε να έχω την μεγάλη τύχη να καταλάβω κάτι που ένωνε τόσο διαφορετικούς χαρακτήρες: Την αίσθηση προσφοράς, χωρίς αντίκρισμα. Οι συλλογικότητες δεν κρίνονται μόνον από την ποιότητα των παρεμβάσεών τους. Κρίνονται και από τις προσωπικές σχέσεις που διαμορφώνουν και το συναινετικό πλαίσιο που σμιλεύουν. Με τον Άλκη, τον Κώστα, τον Γιώργο, τον Σπύρο, τον Πέτρο, την Λήδα και πολλούς άλλους καταφέραμε να συζητάμε και να συνεννοούμαστε. Με καθοριστικό τον ρόλο ενός ανθρώπου που προσωποποιεί την εμμονή στον πλουραλισμό χωρίς, όμως, καμία έκπτωση στην έκφραση της προσωπικής (του) άποψης. Εννοώ, βέβαια, τον Κώστα Βούλγαρη. Και καταφέραμε να ανασυνταχθούμε όταν η Μάρθα, με την βαθειά αξιοπρέπεια που την διέκρινε, μας έφυγε. Μία γενναία ιστορικός, που δεν σιώπησε ποτέ, ακόμη κι όταν οι επαγγελματικές της προοπτικές μπορούσαν να υπονομευτούν από τις ρηξικέλευθες απόψεις της.

Ο τίτλος του ένθετου, ενώ αποφασίστηκε πριν 20 χρόνια και 1000 τεύχη, έχει σήμερα μία ιδιαίτερη επικαιρότητα: “Αναγνώσεις”. Από την αρχή ο στόχος ήταν η κριτική αλλά, κυρίως, οι διαφορετικές αναγνώσεις και ό,τι αυτές προκαλούσαν. Πριν 20 χρόνια, η ψηφιακή συνθήκη ήταν σε νηπιακή ηλικία και ελάχιστοι ήταν σε θέση να έχουν μια συναίσθηση της νέας κοινωνικής πραγματικότητας που η συνθήκη αυτή θα διαμόρφωνε. Σήμερα, η ψηφιακή συνθήκη είναι παντού και επανανοηματοδοτεί τα πάντα. Δημιουργεί νέες συνήθειες, διαμορφώνει νέες αξίες, αλλάζει πρακτικές που είχαν επιβιώσει για δεκαετίες (ενδεχομένως και για αιώνες) και σχεδόν κανένα στοιχείο της καθημερινότητάς μας δεν είναι πια το ίδιο. Κυρίαρχο, ανάμεσα στις αλλαγές που έχει επιβάλλει η ψηφιακή συνθήκη, είναι ο ριζικός μετασχηματισμός του έντυπου λόγου και ο εκτοπισμός του βιβλίου.

Ιστορικά, ενδεχομένως, ζούμε το τέλος του έντυπου λόγου, όπως αυτός αποτυπώθηκε τους τελευταίους πέντε αιώνες. Το έγχαρτο βιβλίο, ως μία από τις υλικότητες για την συγκρότηση του (δυτικού) πολιτισμού, φτάνει στο τέλος του. Βέβαια, το βιβλίο είναι και αυτό ένα ιστορικό φαινόμενο και ως τέτοιο κλείνει τον κύκλο του. Το τέλος, λοιπόν, του βιβλιοκεντρικού πολιτισμού (θα) έχει συγκλονιστικές επιπτώσεις. Αλλάζει τον τρόπο και χρόνο ανάγνωσης μας, αλλάζει τους τρόπους κατανόησης όσων διαβάζουμε, αλλάζει τους τρόπους με τους οποίους συζητάμε όσα διαβάσαμε. Οι πολίτες, προφανώς, και θα συνεχίζουν να διαβάζουν, αλλά θα διαβάζουν διαφορετικά.

Πασχίζουμε να μεταρρυθμίσουμε θεσμούς, όπως τα σχολεία και τα πανεπιστήμια, που διαμορφώθηκαν μέσα από την κυριαρχία του βιβλίου. Σήμερα, όμως, ήδη στο γυμνάσιο και λύκειο, και σε λίγα χρόνια στο πανεπιστήμιο, θα είναι παρούσες νέες και νέοι που έχουν μεγαλώσει όχι με το facebook αλλά με το instagram. Το facebook δίνει ακόμη τη δυνατότητα για κείμενα, για ανάπτυξη επιχειρημάτων. Το instagram; Με άλλα λόγια, οι βιβλιοκεντρικοί θεσμοί, όπως τα σχολεία και τα πανεπιστήμια, θα έχουν ως εκπαιδευόμενους άτομα που έχουν μεγαλώσει σε έναν εικονοκεντρικό κόσμο. Εδώ, λοιπόν, υπάρχει μια σύγκρουση της κουλτούρας των εκπαιδευτικών θεσμών, η γέννηση και συνέχεια των οποίων καθορίστηκε από την ηγεμονία του βιβλίου, και της κουλτούρας όσων θα σπουδάζουν σε αυτούς τους θεσμούς. Πώς θα διαχειριστεί η αριστερά αυτό το πρόβλημα; Πώς θα μπορέσει να διαχειριστεί, χωρίς τις ρομαντικές κορώνες, ένα παρελθόν που δεν πρόκειται να επιστρέψει και μιας αμηχανίας για ένα μέλλον με μυριάδες άγνωστες πτυχές.

Η εποχή μας, λοιπόν, δεν θα είναι βιβλιοκεντρική, οι μετασχηματισμοί του έντυπου λόγου είναι τόσο περίπλοκοι και αυτό που θεωρούσαμε κάτι τόσο στέρεο και ανθεκτικό στον χρόνο κλείνει τον ιστορικό του ρόλο. Φεύγει το βιβλίο, μένουν όμως οι αναγνώσεις. Όχι μόνον της Αυγής, αλλά των αναγνωστών. Νέοι τρόποι, νέα μέσα, διαφορετικοί χρόνοι, άλλες υλικότητες, διαφορετικές εικονογραφήσεις, διαφορετικοί τρόποι παραπομπής.

Η έμφαση, λοιπόν, στις αναγνώσεις είναι αυτό που επικαιροποιούν οι «Αναγνώσεις». Ας ευχηθούμε ότι θα μας το θυμίζουν για πολλές ακόμη Κυριακές – κάτι, βέβαια, που δεν εξαρτάται μόνον από εμάς.