Επανάσταση μέσα στην Επανάσταση;

Θεόφιλος, «Ο Γεώργιος Καραϊσκάκης», 1919, λάδι σε μουσαμά, 58 x 118 εκ., Συλλογή Μουσείου Νεοελληνικής Τέχνης Δήμου Ρόδου

Του Σπύρου Κακουριώτη

Μ. ΒΙΝΤΙΑΔΗΣ - Γ. ΔΑΡΔΑΝΟΣ, Οι Κολιγάδες. Ο Δημήτρης Μπαλής, ο Θεόφιλος Καΐρης και η άγνωστη επανάσταση της Άνδρου, Εικονογράφηση: Ωρίων Αρκομάνης, Gutenberg - Τμήμα Θεατρικών Σπουδών ΕΚΠΑ, σελ. 163

«Οι εδώ άρχοντες έζουν από αδικίας, εφέροντο τρόπον τινά φαναριώτικα εις την μικράν σφαίραν τους, τους δε χωρικούς τους μετεχειρίζοντο ως είλωτας»· αυτά γράφουν ο έπαρχος Άνδρου Κωνσταντίνος Ράδος και ο γραμματέας του επαρχείου Βαπτιστής Δρόσος, τον Αύγουστο του 1822, σε επιστολή που απευθύνουν προς τον μινίστρον επί των Εσωτερικών της Προσωρινής Διοίκησης, που δεν ήταν άλλος από τον Ιωάννη Κωλέτη.

Ο λόγος για τον οποίο οι δύο αντιπρόσωποι της επαναστατικής Διοίκησης, φιλικός καταγόμενος από την Ήπειρο ο μεν, συμπολεμιστής του Θεόφιλου Καΐρη στην εκστρατεία του Ολύμπου και καταγόμενος από τη γειτονική Τήνο ο δε, καταφέρονται με αυτόν τον τρόπο κατά των αρχόντων της Άνδρου είναι γιατί εντοπίζουν σε αυτή τους τη στάση έναντι των χωρικών τα αίτια της αναταραχής που επικράτησε στο νησί το καλοκαίρι του 1822, η οποία θα διαρκέσει μέχρι το 1825, τουλάχιστον.

Το καλοκαίρι του δεύτερου χρόνου της Επανάστασης, το αίσθημα ανασφάλειας που είχε δημιουργήσει στους νησιώτες η εκστρατεία των Οθωμανών εναντίον της Πελοποννήσου, σε συνδυασμό με τη γενικευμένη δυσφορία των χωρικών για τον τρόπο εξόφλησης των φορολογικών προσόδων, τη συλλογή των οποίων αναλάμβαναν οι άρχοντες του νησιού, πυροδότησε εξέγερση πολυάριθμων αγροτών, οι οποίοι πυρπόλησαν τους πύργους τριών προυχοντικών οικογενειών.

Σε αυτή την εξέγερση, ηγετικό ρόλο φέρεται να διαδραμάτισε ο Δημήτριος Μπαλής, μαζί με τον αδελφό του Λεονάρδο, ρόλο για τον οποίο μάλιστα αργότερα συνελήφθησαν και «κατεψηφίσθησαν εις θάνατον», διά «την κακίαν και τον αντιπατριωτισμόν τους», όπως γράφει χαρακτηριστικά στις 2 Μαΐου 1823 ο υπουργός των Εσωτερικών Γρηγόριος Δικαίος σε επιστολή του προς τον έπαρχο Κ. Ράδο.

Για την τοπική ιστορία και την αριστερή ιστοριογραφία της Επανάστασης, ο Δ. Μπαλής αποτελεί ένα πρόσωπο που έχει ενδυθεί την αχλή του μύθου· για πολλούς, η προσωπογραφία του κοσμεί επάξια την ελληνική πινακοθήκη των κοινωνικών αγωνιστών, γίνεται μάλιστα συχνά αναφορά σε προκήρυξή του προς τον λαό της Άνδρου, που δημοσίευσε ο Κορδάτος στην έκδοση του 1946 της Κοινωνικής σημασίας της ελληνικής επαναστάσεως του 1821, η γνησιότητα της οποίας όμως αμφισβητείται (βλ. Δημήτρης Δημητρόπουλος, Τρεις Φιλικοί, έπαρχοι στην Άνδρο, ΕΙΕ/ΙΙΕ, Αθήνα 2021, σ. 81 κ.ε.)

Ο Γιώργος Δαρδανός έχει συμβάλει, με μια σειρά μελέτες του, στην ερμηνεία των γεγονότων του 1822-1825 στην Άνδρο ως «κοινωνικής επανάστασης» και στην ανάδειξη του Δημητρίου Μπαλή ως ηγέτη της. Με την ευκαιρία της δισεκατονταετηρίδας, επέλεξε να συνεργαστεί με τον δημοσιογράφο και θεατρικό συγγραφέα Μηνά Βιντιάδη, προκειμένου να δώσει στους προβληματισμούς του, που διατηρούν αναλλοίωτο το περιεχόμενό τους, μια διαφορετική φόρμα, αυτή του θεατρικού κειμένου.

Συνεργαζόμενοι οι δυο τους συνέθεσαν τους Κολιγάδες, ένα «ιστορικό πατριωτικό δράμα με θέμα το ’21», όπως τονίζει στον πρόλογό του ο Βάλτερ Πούχνερ, το οποίο «μοιάζει με το λιτό πατριωτικό δράμα του 19ου αιώνα».

Το έργο παίρνει πολλές ελευθερίες σε σχέση με τα, σε αρκετό βαθμό αβέβαια, ιστορικά γεγονότα, τόσο ως προς το τέλος των Μπαλήδων (που, αν και καταδικασμένοι σε θάνατο, απελευθερώθηκαν από τον φρούραρχο του Ναυπλίου, καθώς η υπόθεσή τους ενεπλάκη στην ευρύτερη σύγκρουση του πρώτου εμφυλίου, το 1823, και επέστρεψαν στην Άνδρο, όπου ίχνη τους συναντώνται στα τεκμήρια ακόμη και το 1844) όσο και ως προς τη σχέση του Δημητρίου Μπαλή με τον Θεόφιλο Καΐρη, τον ανδριώτη φιλόσοφο και παιδαγωγό, πληρεξούσιο παραστάτη της Άνδρου στην Εθνοσυνέλευση το 1823, ο οποίος θα αφήσει την τελευταία του πνοή στη φυλακή, καταδικασμένος για τις «αποκλίνουσες» θρησκευτικές του ιδέες.

Αυτές οι «ελευθερίες», όμως, δεν αποτελούν την ουσία της τέχνης; Τη δυνατότητα να κατασκευάζει από ψήγματα πραγματικότητας έναν ολόκληρο κόσμο αλήθειας; Όπως σημειώνει, επιλογικά, ο Μηνάς Βιντιάδης, για τη ζωή του Μπαλή δεν υπάρχουν πληροφορίες, «όσο κι αν ψάξετε. Ποιοι ήταν οι γονείς του; Υπήρχε ένα κορίτσι στη ζωή του; ... Πότε πέθανε και πώς; Δεν έχει καμιά σημασία πώς και πότε πέθανε, αλλά το δίδαγμα που μας έδωσε». Αυτό το δίδαγμα που παίρνει σάρκα και οστά μέσα από τους διαλόγους και τα επεισόδια των Κολιγάδων...