Μαινόμενη αποτελμάτωση

Γιώργος Τσεριώνης, Judith, 2016- 2021, πηλός, σμάλτα, λαδομπογιά, βελόνα, σίδερο, κοχύλι, διαστάσεις μεταβλητές

Του Χάρτμουτ Ρόζα*

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ: από τον πρόλογο του συγγραφέα στην ελληνική έκδοση του βιβλίου του Επιτάχυνση και Αλλοτρίωση. Για μια Κριτική Θεωρία της χρονικότητας στην ύστερη νεωτερικότητα, μετάφραση Μιχάλη Κούλουθρου, επιστημονική επιμέλεια Γιάννη Κτενά, σελ. 256, από τον νεότευκτο εκδοτικό οίκο «Πλήθος»

Από τη δημοσίευση του Επιτάχυνση και αλλοτρίωση –αρχικά το 2007 στα αγγλικά, μιας και γράφτηκε για ένα σκανδιναβικό κοινό– πέρασαν δεκαπέντε χρόνια, κατά τη διάρκεια των οποίων ο κόσμος, παρά την οικονομική κρίση του 2008 και τις επακόλουθες κρίσεις του ευρώ και των κρατικών χρεών, επιταχύνθηκε κι άλλο.

Ακόμη και η πανδημία του κορωνοϊού, που καλά κρατεί, δείχνει να μην μπορεί να αλλάξει πραγματικά κάτι στη θεμελιώδη διαδικασία της επιτάχυνσης, που παίρνει τη μορφή της κλιμακούμενης ανάπτυξης, της μεγέθυνσης, της διαρκούς καινοτομίας και της βελτιστοποίησης. Σίγουρα, ο κόσμος έγινε πράγματι προσωρινά πιο αργός μετά τον Μάρτιο του 2020, καθώς ο ιός SARS-CoV-2 ξεκίνησε να μεταδίδεται από την Γουχάν στον υπόλοιπο πλανήτη. Ανεστάλη μέχρι και το 95% των πτήσεων, η οδική, σιδηροδρομική και θαλάσσια κυκλοφορία μειώθηκε πάνω από 50% και η κοινωνική ζωή σε σχολεία και πανεπιστήμια, θέατρα, σινεμά και γήπεδα σταμάτησε. Μάλιστα, στη διάρκεια του lockdown, η ακτίνα κίνησης πολλών ανθρώπων περιορίστηκε δραματικά. Αυτή η επιβράδυνση του κόσμου είναι ιστορικά μοναδική: από τον 18ο αιώνα, οι παγκόσμιες διαδικασίες επιτάχυνσης συνέχιζαν χωρίς διακοπή, παρά τους πολέμους (και εν μέρει εξαιτίας τους) και παρά τις οικονομικές κρίσεις, μέχρι την κρίση του Covid. Αντιθέτως, η επιβράδυνση του Μαρτίου και του Απριλίου του 2020 ήταν δυνατό να αποδειχθεί φυσικά, δηλαδή σεισμολογικά: το προφίλ της κίνησης της Γης παρουσίασε μια ειρήνευση, οι δονήσεις του πλανήτη ελαττώθηκαν – και οι παγκόσμιες εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα μειώθηκαν μέχρι 17%. Αντιθέτως, στο απόγειο της οικονομικής κρίσης του 2008-2009, διαπιστώθηκε μια μείωση μόνο 1,4% σε ό,τι αφορά το διοξείδιο του άνθρακα.

Όμως αυτή η επιβράδυνση μόλις που θα διαρκέσει – το δείχνουν τα νούμερα, το δείχνει και η εμπειρία ήδη στο σήμερα. Προπάντων, θα συνοδευτεί από μια ψηφιακή επιτάχυνση: ενώ η σωματική και υλική κίνηση προσωρινά σταμάτησε, ακριβώς στο πεδίο της καθημερινής ζωής, επιταχύνθηκε ταχύτατα η ψηφιακή ζωή. Έτσι, πολλοί άνθρωποι –ιδίως των μεσαίων στρωμάτων– βίωσαν στην πραγματικότητα αυτό που στο βιβλίο μου είχα περιγράψει ως μαινόμενη αποτελμάτωση: όσοι εργάζονται από το σπίτι κάθονται μπροστά στο λάπτοπ ή το PC, σωματικά δεν κινούνται σχεδόν καθόλου, ενώ ψηφιακά πετάγονται από το ένα μίτινγκ στο άλλο και ενίοτε από τη μία ήπειρο στην άλλη. Ψηφιακή μανία και σωματική ακινητοποίηση: ακριβώς αυτό είχε προβλέψει ο Paul Virilio ήδη από τη δεκαετία του 1980 ως το τελικό αποτέλεσμα της παγκόσμιας επιτάχυνσης.

Όμως η εμπειρία του κορωνοϊού έδειξε και κάτι άλλο: ότι σε καμία περίπτωση αυτή η επιβράδυνση από μόνη της δεν κάνει τη ζωή καλύτερη. Αντιθέτως, όπου παρουσιάζεται ως αναγκαστική επιβράδυνση, την οποία δεν επιλέγει κανείς από μόνος του, αλλά του επιβάλλεται εξωτερικά, μπορεί να αποδειχτεί ιδιαίτερα επίπονη και δυσάρεστη. Αυτό το γνωρίζουν όσοι κολλάνε σ’ ένα μποτιλιάρισμα, αλλά και όσοι βιώνουν την ανεργία (ως καταναγκαστική οικονομική επιβράδυνση) ή μια ψυχική κατάθλιψη, ένα burn-out.

Και ίσως οι άνθρωποι στην Ελλάδα γνώρισαν καλύτερα και νωρίτερα απ’ όλους τους άλλους τι σημαίνει επιβράδυνση σε μια κοινωνία που βρίσκεται σε κατάσταση δυναμικής σταθεροποίησης. Στις δημοσιεύσεις μου που ακολούθησαν αυτό το βιβλίο, περιέγραψα τη θεμελιώδη αρχή των σύγχρονων κοινωνιών με την έννοια της δυναμικής σταθεροποίησης: μια σύγχρονη κοινωνία διακρίνεται από το ότι είναι σε θέση να σταθεροποιηθεί μόνο με δυναμικό τρόπο. Αυτό σημαίνει ότι εξαρτάται δομικά από την τεχνική και πολιτισμική επιτάχυνση, από την οικονομική ανάπτυξη και τη διαρκή καινοτομία και μεγέθυνση για να διατηρήσει το θεσμικό της status quo. Γιατί χωρίς την ανάπτυξη και την επιτάχυνση, όχι μόνο χάνονται θέσεις εργασίας και πρέπει να κλείσουν εταιρείες, αλλά επιπρόσθετα δεν αντέχει πια το σύστημα υγείας, καταρρέει το συνταξιοδοτικό, δεν υπάρχει πλέον χρηματοδότηση για την κοινωνική ασφάλιση, τον πολιτισμό και την εκπαίδευση και ούτω καθεξής. Έτσι, τα προβλήματα και τα έξοδα του κράτους μεγαλώνουν, ενώ τα έσοδα ολοένα και λιγοστεύουν λόγω της κρίσης. Τα περιθώρια του πολιτικού πράττειν συνεχώς στενεύουν και τελικά η πολιτική και το πολιτικό σύστημα ως σύνολο απονομιμοποιούνται.

Κατά τη δική μου (σίγουρα πολύ ανεπαρκή) κατανόηση της νεότερης ιστορίας της Ελλάδας, μετά το 2010 οι άνθρωποι αυτής της χώρας τα βίωσαν όλα αυτά πολύ παραστατικά ως συνέπεια της επονομαζόμενης κρίσης χρέους του ελληνικού κράτους. Όπως όλοι οι υπόλοιποι Ευρωπαίοι, ζουν κι αυτοί σε μια κοινωνική τάξη πραγμάτων που βασίζεται στη δυναμική σταθεροποίηση. Οι κυρίαρχοι θεσμοί λειτουργούν μόνο στον βαθμό που γυρίζει ο τροχός της ανάπτυξης και της επιτάχυνσης. Καθώς όμως στην κρίση αυτό σταμάτησε να συμβαίνει, προέκυψε μια οικονομική ύφεση και συνεπώς μια μη οικειοθελής επιβράδυνση, η θεσμική και πολιτική τάξη πραγμάτων αποσταθεροποιήθηκε ταχύτατα, το status quo δεν μπορούσε να διατηρηθεί. Άνθρωποι έχασαν τη δουλειά τους, το σύστημα υγείας κατέρρευσε, τα συστήματα κοινωνικής ασφάλειας έπεσαν έξω, οι συντάξεις των ηλικιωμένων απειλήθηκαν, το εκπαιδευτικό σύστημα ιδιωτικοποιήθηκε κ.λπ. Όλα αυτά συνέβησαν στην Ελλάδα. Και οι άνθρωποι στην Ελλάδα έπρεπε να πληρώσουν την κρίση του ευρώ με ένα βάναυσο και εκμεταλλευτικό μάθημα λιτότητας, κάτω από ένα καθεστώς πολιτικοοικονομικού ετεροκαθορισμού.

Στο πλαίσιο της κλιμακούμενης λογικής της επιτάχυνσης, αυτό σημαίνει ότι σε μια κοινωνική τάξη πραγμάτων, η οποία βασίζεται στο καπιταλιστικό σύστημα της δυναμικής σταθεροποίησης, οι πολίτες μπορούν κατ’ αρχήν να διαλέξουν μόνο ανάμεσα στη Σκύλλα και τη Χάρυβδη: ανταγωνίζονται σαν χάμστερ στον τροχό της επιτάχυνσης, που κάθε χρόνο γυρίζει και πιο γρήγορα και αυξάνει την αλλοτρίωση, χωρίς καν να υπάρχει κάποια γραμμή τερματισμού, ένας ορίζοντας της Επαγγελίας. Στον σύγχρονο ποντικοτροχό, δεν τρέχουμε πια προς ένα καλύτερο μέλλον, αλλά προκειμένου να ξεφύγουμε από μια πολύ χειρότερη άβυσσο – σαν να είμαστε σε κυλιόμενες σκάλες που μας τραβάνε προς τα κάτω. Αυτή η άβυσσος ανοίγει όταν ο τροχός σταματάει· όταν στη θέση της κλιμακούμενης μεγέθυνσης μπαίνει μια (καταναγκαστική) επιβράδυνση, η οποία αποσταθεροποιεί πολλούς θεσμούς –ή τους κάνει να καταρρεύσουν– και οδηγεί πολλούς ανθρώπους στη φτώχεια και την απόγνωση.

*Ο Χάρτμουτ Ρόζα (Hartmut Rosa) διδάσκει στο Πανεπιστήμιο της Ιένας και είναι διευθυντής του Max Weber Kolleg στο Πανεπιστήμιο της Ερφούρτης. Τα τελευταία χρόνια οι έρευνές του περιστρέφονται γύρω από τις έννοιες της επιτάχυνσης, της αλλοτρίωσης και του συντονισμού, φιλοδοξώντας να αποτελέσουν μέρος της παράδοσης της Κριτικής Θεωρίας