Το «κλειδί»

Πάκυ Βλασσοπούλου,  Καρτ-ποστάλ από τη Νέα Υόρκη, 2019, χαρτί, φωτοτυπία

Της Κωστούλας Μάκη*

WALTER BENJAMIN, Κείμενα 1934-1940, Επιλογή, επιμέλεια τόμου: Γ. Σαγκριώτης, εκδόσεις Άγρα, σελ. 741

Κάθε κατηγοριοποίηση του έργου του Walter Benjamin δεν μπορεί παρά να είναι περιορισμένη, αφού, όπως επισημαίνει και ο επιμελητής του τόμου Γιώργος Σαγκριώτης, τα κείμενά του προσανατολίζουν «σε νέους απροσδόκητους συσχετισμούς» (σ. 11), αντίστοιχους με τις όψεις των ιστορικών συνθηκών, αλλά και τις ενδεχόμενες ιδεολογικές θεωρήσεις των αναγνωστών που βρίσκονται σε διαρκή διαμόρφωση. Ογδόντα χρόνια μετά τον θάνατό του το ενδιαφέρον για το έργο του παραμένει σταθερό. Ωστόσο, παρόλο που ο Benjamin θεωρείται εξέχων στοχαστής της κριτικής θεωρίας, οι αντιμαχόμενες μονοδιάστατες ερμηνείες του έργου του, είτε αναδεικνύουν τα κριτικά, μεταφυσικά ή ρομαντικά στοιχεία του, είτε τα μαρξιστικά, συχνά συγκαλύπτουν τη διαπίστωση του πόσο επίκαιρα παραμένουν τα γραπτά του: διαχρονικά, διαθεματικά, διεπιστημονικά. Παράλληλα, εντοπίζονται ολοένα και περισσότερο στη σύγχρονη κριτική αρθρογραφία εμμονικές υπεραπλουστευμένες αναφορές σε γνωστά σημεία του έργου του (π.χ. για το έργο τέχνης και τη χρήση του ή για τον άγγελο της ιστορίας). Η συστηματική ιδεολογική αυτή χρήση του έργου του υποτίθεται ότι προσδίδει στα κείμενα αυτά αίγλη, εγκυρότητα και αξιοπιστία, παρόλο που πολλά από αυτά δείχνουν άγνοια για το μπενγιαμινικό έργο και την ευρύτητά του.

Αναγνωρίζοντας τα παραπάνω στοιχεία και συνυπολογίζοντας τις κρίσεις των τελευταίων χρόνων σε όλους τους τομείς: πολιτική, οικονομία, υγεία, θεωρία, και κοινωνικά συστήματα, κάθε νέα έκδοση του έργου του Benjamin είναι αυτονόητα καλοδεχούμενη. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, η επιλογή των κειμένων είναι ιδιαίτερη και καινοτόμος για πολλούς λόγους. Πρώτον, καλύπτει μια εκτενή και σημαντική περίοδο από το 1934 και μέχρι τον θάνατο του συγγραφέα το 1940. Δεύτερον, η δομή του τόμου καλύπτει όλες τις κομβικές θεματικές του έργου του. Σταχυολογούνται, λοιπόν, κείμενα από την ιστορία της λογοτεχνίας, για ζητήματα γλώσσας, τέχνης και σύγχρονης κοινωνίας, για τον Μπέρτολτ Μπρεχτ, για θέματα πολιτικής και ιστορίας, αλλά και δύο ιδιαίτερα κείμενα. Το ένα για την ιστορία ενός ταχυδακτυλουργού και του νάνου βοηθού του και το δεύτερο το βιογραφικό του Benjamin, όπως το αφηγείται ο ίδιος. Η συγκρότηση της δομής του βιβλίου καλύπτει εξαιρετικά μια από τις προθέσεις του επιμελητή να αναδειχθεί η πολυφωνία του Benjamin, αποφεύγοντας τις εύκολες κατατάξεις και προσκαλώντας τους αναγνώστες να προβούν και οι ίδιοι στην αγαπημένη μέθοδο του Benjamin, το κολλάζ. Έτσι, η ανάγνωση των κειμένων προσφέρεται για τη σύμμειξη διαφορετικών αισθητικών, φιλοσοφικών, πολιτικών και ιστορικών στοιχείων των κειμένων με τέτοιους τρόπους, ώστε να επιτυγχάνεται η κριτική και πολιτική επικαιροποίηση του έργου του Benjamin, στο πλαίσιο ενός ανοιχτού διαλόγου ανάμεσα στα κείμενα, τους αναγνώστες και τις σύγχρονες πολιτικο-ιστορικές συγκυρίες. Η έμπειρη διαρκής τριβή των εκδόσεων Άγρα στο μπενγιαμινικό έργο αναδεικνύει στον συγκεκριμένο τόμο την άρνηση να αντιμετωπιστεί ο Benjamin ως «κλασικός». Προτάσσεται αντίθετα, η ανάγκη να διαβαστεί το έργο του έξω από θεωρητικές και αισθητικές ιεραρχικές αξιολογήσεις, με έμφαση στις μετατοπίσεις και τις ανατροπές που χαρακτηρίζουν την μπενγιαμινική σκέψη, στις οποίες τα στοιχεία αυτά «παρά τον ριζικό τους χαρακτήρα, δεν εγκαταλείπουν οριστικά αυτό που αφήνουν πίσω τους, αλλά το αναδιατάσσουν και το διατηρούν υπό διαφορετικούς όρους, έστω και αν πολλές φορές το κάνουν να μοιάζει αγνώριστο» (σ. 13). Η αξιοποίηση πολλών διαφορετικών μεταφραστών και μεταφραστριών που εμπλέκονται επί σειρά ετών με τα κείμενα του Benjamin μεταφραστικά και ερμηνευτικά, ενισχύουν, επίσης, τη συνθετική πρόκληση-πρόσκληση του βιβλίου να συγκροτηθεί μια πολύτροπη διλημματική ανάγνωση των ζητημάτων που απασχολούσαν τον Benjamin με όρους οικειοποίησης του παρόντος και μάλιστα σε ένα διαρκές πλαίσιο ιστορικής υλικότητας.

Σε ένα από τα δοκίμιά του για τον Baudelaire ο Benjamin περιέγραψε την πρόσληψη του έργου τέχνης ως «ένα είδος κλειδιού που έχει κατασκευαστεί χωρίς την παραμικρή ιδέα της κλειδαριάς στην οποία μια ημέρα θα μπορούσε να εισαχθεί» (σ. 131). Οι αναγνωστικές προσλήψεις του έργου του Benjamin στο εδώ και τώρα, αλλά και στο μέλλον εν δυνάμει, μπορεί να είναι κλειδιά που αλλάζουν και μένει να φανεί ποιες ερμηνευτικές εκδοχές του κόσμου θα ξεκλειδώσουν διαχρονικά. Τα διλήμματα του μπενγιαμινικού έργου τροποποιούνται και ορίζονται, λοιπόν, από τον «ιστορικό υλισμό» του παρόντος, όπως διαμορφώνεται από τις κοινωνικο-ιστορικές συνθήκες, το θεωρητικό υπόβαθρο των αναγνωστών και τα ίδια τα κείμενα. Ο ίδιος ο συγγραφέας συλλογίζονταν κριτικά για τις μελλοντικές ερμηνείες του έργου του, ενώ παράλληλα δομούσε σύνθετες κατασκευές για τη σχέση προόδου και ιστορίας. Τοιουτοτρόπως, μιλώντας για τον Μπλανκί ο Benjamin περιγράφει πώς η εικόνα της προόδου «αποκαλύπτεται ως η μαγική εικόνα της ίδιας της Ιστορίας: ως αμνημόνευτη αρχαιότητα με υπερμοντέρνα φορεσιά» (σ. 704). Προσθέτει, ωστόσο, την κατασκευή των εν δυνάμει διαχρονικών αναγνωστών που ως σωσίες θα «έχουν σάρκα και οστά, δηλαδή παντελόνια και πανωφόρια, κρινολίνα και κότσους». Οι σωσίες αυτοί συνθέτουν τον ιστορικό χρόνο σε παρελθόν παρόν και μέλλον, γιατί «δεν είναι φαντάσματα, αλλά διαιωνισμένη πραγματικότητα» (σ. 704).

Τα κείμενα και η φιλοσοφία του τόμου συνθέτουν τελικά έναν επιτελεστικό και μεταλλασσόμενο κώδικα χειρονομιών για την πρόσληψη του έργου του Benjamin. Αυτό ακριβώς αναγνώριζε και ο Benjamin στο έργο του Κάφκα, όταν έλεγε πως «η κάθε χειρονομία ήταν από μόνη της μια διαδικασία, θα μπορούσε μάλιστα να πει κανείς ένα δράμα» (σ. 42).

*Η Κωστούλα Μάκη είναι κοινωνική ψυχολόγος