«Πατριωτική μητρότητα»

Της Κωστούλας Μάκη* 

Νίκος Εγγονόποουλος, "Επεισόδιον (ή στιγμιότυπο) από
τη ζωή του Οδυσσέως Ανδρούτσου", 1965

Διακόσια χρόνια μετά την ελληνική Επανάσταση θεωρείται μάλλον κοινός τόπος ότι η συγκρότηση του συνόλου των ιστορικών αφηγήσεων και των Απομνημονευμάτων των πρωτεργατών της δεν είναι ουδέτερη και αντικειμενική, αλλά χαρακτηρίζεται από διλημματικότητα και είναι, όπως και τα ίδια τα ιστορικά γεγονότα, διαποτισμένη από συγκεκριμένα ιδεολογικά φορτία, τα οποία ορίζουν τις προσλήψεις και τις πολιτικές διαστάσεις παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος. Οι ιστορικές κατασκευές λοιπόν για το 1821, από την έναρξη της Επανάστασης μέχρι και σήμερα, συνομιλούν ατέλειωτα με όλες τις διεκδικήσεις διαχρονικά για το ποιες ερμηνευτικές προσεγγίσεις θα επικρατήσουν, ποια πρόσωπα θα παραμείνουν «ζωντανά», με ποιους όρους και χαρακτηριστικά, και τελικά πώς όλα αυτά θα συγκροτήσουν τη σύγχρονη εθνική ταυτότητα.

Η κυρίαρχη εθνική ιδεολογία, χθες και σήμερα, εξακολουθητικά προβάλλει μια γραμμική εξιδανικευτική κατεύθυνση, η οποία τονίζει τις διαστάσεις ενός ηρωοποιημένου ένδοξου παρελθόντος, παραγνωρίζοντας τα ταξικά, έμφυλα, τοπικά χαρακτηριστικά προσώπων και γεγονότων, όπως επίσης και τις διλημματικές συνέπειες όλων αυτών των σύνθετων διαφοροποιήσεων και συμφερόντων στην κοινωνική λειτουργία της ιστορίας. Επανειλημμένα, οι φεμινίστριες ιστορικοί έχουν αναδείξει την οργανική σύνδεση της εθνικής ιδεολογίας με συγκεκριμένες θέσεις για τις έμφυλες διαφορές. Στο πλαίσιο αυτό, η Επανάσταση του 1821 και οι ήρωές του ταυτίζονται με την ηγεμονική αρρενωπότητα, τις ανώτερες ηθικές αρχές της «φυλής», και συγκεκριμένα χαρακτηριστικά: γενναιότητα, ανδρεία, περηφάνια, βία και στρατηγικές ικανότητες.

Στη φλογερή πρόσκληση ξεσηκωμού εναντίον της οθωμανικής τυραννίας του Αλέξανδρου Υψηλάντη, η ταύτιση των Ελλήνων με τους άνδρες πολίτες είναι ορατή και αντιστοιχεί στην έμφυλη ιεράρχηση των ρόλων της εποχής. Σε κάποιο σημείο της προκήρυξής του, τους προτρέπει να μη καθυστερήσουν τη συμμετοχή τους στον αγώνα: «Ποιος λοιπόν εμποδίζει τους ανδρικούς σας βραχίονας;». Αντίθετα, σε άλλα κείμενα του αγώνα η πρόσκληση για Επανάσταση απευθύνεται και στις γυναίκες και τα παιδιά. Ωστόσο, παρά την έμφυλη αυτή κατασκευή η συμμετοχή των γυναικών στην Επανάσταση του 1821 ήταν μαζική και πολύτροπη, παρόλο που ακόμα και σήμερα οι κατασκευές για τη συνεισφορά τους παγιώνονται γύρω από το χαρακτηριστικό της «πατριωτικής μητρότητας»[i] και της επικουρικής συνεισφοράς τους στον αγώνα. Γυναίκες με διαφορετικά προφίλ και ρόλους συνεισφέρουν με κάθε τρόπο στην καθημερινότητα της Επανάστασης, σηματοδοτώντας τη στροφή από τον ιδιωτικό χώρο του σπιτιού και την ανατροφή των παιδιών στο δημόσιο κοινωνικό πεδίο. Πολύ πριν φτάσουν στην Ελλάδα οι φεμινιστικές θεωρίες και πράξεις, οι γυναίκες της εποχής, όλων των κοινωνικών στρωμάτων, εγγράμματες ή μη, οικειοποιούνται τα οράματα για μια απελευθερωμένη Ελλάδα. Παρόλ’ αυτά, πριν και μετά τον πόλεμο, η κατασκευή του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα ως αποκλειστική «αντρική υπόθεση» εμπόδισε την ισότιμη αντιμετώπιση των γυναικών, αλλά και τις εξιστορήσεις αυτού του αγώνα.

Πλην ελάχιστων εξαιρέσεων, γυναικών που προέρχονταν από υψηλά οικονομικά στρώματα (Μπουμπουλίνα, Μαντώ Μαυρογένους) η αντιμετώπιση των γυναικών διακατέχονταν από το ηθικό πρόσταγμα της εποχής, με επαναλαμβανόμενες έμφυλες διαφοροποιήσεις και ιεραρχήσεις να προστατευτούν τα «γυναικόπαιδα». Η αοριστολογική αυτή αναφορά, η οποία ταυτίζει τις γυναίκες με τα ανήλικα παιδιά, στερώντας τους το καθεστώς αυτονομίας και τις ιστορικές δράσεις τους, επέδρασε καθοριστικά και στις μετέπειτα ιστορικές αφηγήσεις και μνήμες. Πέρασαν χρόνια για να αναδειχθεί ιστορικά και κριτικά η συμμετοχή των Ελληνίδων στο 1821 και να μιληθούν οι συνέπειες αυτής της συστηματικής λήθης στη συγκρότηση της νεότερης ιστορίας.

Οι πρώτες πληροφορίες προήλθαν από τις μνήμες που συγκράτησε το δημοτικό τραγούδι, και από τους ξένους περιηγητές την επαναστατική περίοδο, και συνεχίστηκαν με τις πρώτες φεμινίστριες (π.χ. η Παρρέν), αλλά και από τη Ρόζα Ιμβριώτη, η οποία αγωνίστηκε να μεταδώσει την υλιστική προσέγγιση της Επανάστασης που διαφοροποιούνταν από τις εθνικιστικές μονοδιάστατες ερμηνείες της εποχής και γι’ αυτό λοιδορήθηκε συστηματικά, πυροδοτώντας το «Μαρασλειακό» σκάνδαλο.

*Η Κωστούλα Μάκη είναι κοινωνική ψυχολόγος

[i] Φουρναράκη, Ε., «Ο ολυμπισμός των κυριών: οι διεθνείς ολυμπιακές διοργανώσεις στην Ελλάδα (1896, 1906) και η Εφημερίς των Κυριών», στο Χ. Κουλούρη (επιμ.), Αθήνα, πόλη των Ολυμπιακών Αγώνων (1896-1914), Διεθνής Ολυμπιακή Ακαδημία, Αθήνα 2004, σ. 337-380