Οι μικρές καλλιτεχνικές ουτοπίες της Έπης Πρωτονοταρίου

Η Έπη Πρωτονοταρίου

Της Τίνας Πανδή και του Σταμάτη Σχιζάκη*

Το 2017 σε μια από τις σπάνιες επισκέψεις της στην Αθήνα, υποδεχτήκαμε την Έπη Πρωτονοταρίου για πρώτη φορά στη μόνιμη στέγη του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης. Με την ευκαιρία αυτή είδαμε μαζί της το νεοαποκτηθέν από το ΕΜΣΤ βίντεο του Βέλγου καλλιτέχνη Jef Cornelis Griekenland alles inbegrepen [Greece all inclusive] του 1982, ένα οδοιπορικό στην Ελλάδα της τέχνης, το οποίο περιλαμβάνει μεταξύ άλλων πλάνο με τον Θανάση Τότσικα να παίζει φλογέρα μέσα στην έκθεση του στον Δεσμό της Συγγρού και σκηνές από μια συγκέντρωση καλλιτεχνών στο σπίτι της Έπης Πρωτονοταρίου και Μάνου Παυλίδη στην Παιανία. Στη συγκέντρωση αυτή, ο Νίκος Κεσσανλής λέει ανέκδοτα σε μια ομήγυρη που απαρτίζεται από τους Ρένα Παπασπύρου, Ειρήνη και Αχιλλέα Απέργη, Δημήτρη Αληθεινό, Γιώργο Ξένο και Γιάννη Μίχα και άλλους, ενώ στη συνέχεια η κάμερα ακολουθεί την Μπία Ντάβου και την Βάνα Ξένου σε μια σιωπηλή περιήγηση στη συλλογή των ιδρυτών του Δεσμού. Στο πλαίσιο του Griekenland alles inbegrepen, η συλλογή αυτή, εγκατεστημένη στο σπίτι των ιδρυτών του στην Παιανία, αποτελεί μια από τις βασικές αφηγήσεις της σύγχρονης τέχνης στη θεσμική έρημο της Ελλάδας του 1982 που γυρίστηκε το βίντεο.

Η Αίθουσα Τέχνης Δεσμός, που ξεκίνησε την λειτουργία της το 1971, διαδραμάτισε καταλυτικό ρόλο στην παρουσίαση και ανάδειξη νέων πειραματικών τάσεων και σύγχρονων κατευθύνσεων στο ελληνικό καλλιτεχνικό γίγνεσθαι. Μέσα από ένα πυκνό πρόγραμμα καλλιτεχνικών δράσεων, ομιλιών, εγκαταστάσεων, οπτικοακουστικών και υβριδικών έργων, συγκέντρωσε έναν πυρήνα νέων κυρίως καλλιτεχνών που με το έργο τους σηματοδότησαν μια τομή στην ιστορία της σύγχρονης ελληνικής τέχνης. Ο Δεσμός υπήρξε κατεξοχήν «καλλιτεχνοκεντρικός»: με κινητήρια δύναμη την υψηλή καλλιτεχνική διαίσθηση της Έπης Πρωτονοταρίου προσέφερε αμέριστη υποστήριξη στους καλλιτέχνες με τους οποίους συνεργάστηκε.

Υπερβαίνοντας κατά πολύ τη λειτουργία ενός χώρου με εμπορικό χαρακτήρα, o Δεσμός αποτέλεσε έναν συμμετοχικό, διαλογικό χώρο αμφισβήτησης και επανακαθορισμού των παραδοσιακών καλλιτεχνικών κατηγοριών αλλά και ένα πεδίο πειραματισμού και διεύρυνσης της τέχνης. Για την κατανόηση της σημασίας της πολύπλευρης δραστηριότητας του Δεσμού και για μια μελλοντική ιστορική αποτίμηση του, θα πρέπει να ληφθεί υπόψη η σχεδόν ολοκληρωτική απουσία θεσμικού πλαισίου υποστήριξης των εικαστικών τεχνών στην Ελλάδα της εποχής αυτής, γεγονός το οποίο από τον κύκλο του Δεσμού προσδιοριζόταν στην έλλειψη ενός μουσείου σύγχρονης τέχνης.

Μέσα από το όραμα, την επιμονή και την τόλμη των ιδρυτών του, ο Δεσμός συνέλαβε και εξέφρασε το momentum και το συλλογικό όραμα μιας εκρηκτικής εποχής διεκδίκησης της επανασύνδεσης της τέχνης με τη ζωή και τη δημόσια σφαίρα. Όπως άλλωστε είχε σημειώσει η Έπη Πρωτονοταρίου σε ένα από τα λιγοστά δημοσιευμένα κείμενα της “Τα έργα ανήκουν στη ζωή και αλλάζουν μαζί της” (Π + Π = Δ: νέα τέχνη από τις δεκαετίες του '70 και του '80. Επιλογές από το "Δεσμό", Αθήνα: Ίδρυμα ΔΕΣΤΕ, 1999 σ. 145).

Γνωρίσαμε την Έπη Πρωτονοταρίου στο πλαίσιο της προετοιμασίας της αναδρομικής έκθεσης της Μπίας Ντάβου το 2008. Μας δέχτηκε με θέρμη στο σπίτι της στην Παιανία για να συζητήσουμε, μας έλυσε με γενναιοδωρία απορίες, μας έδειξε έργα από τη συλλογή της για να επιλέξουμε για δανεισμό, και μας διαφώτισε πάνω σε πτυχές της ζωής, της προσωπικότητας και του έργου της Μπίας Ντάβου. Τα χρόνια που ακολούθησαν ξανασυναντηθήκαμε πολλές φορές με διαφορετικές αφορμές: την έκθεση Φωτοτυπίες απευθείας από την ύλη της Ρένας Παπασπύρου το 2011, την αναδρομική έκθεση του Δημήτρη Αληθεινού το 2012, την έκθεση PLEXUS στο Σπίτι της Κύπρου το 2016, αλλά και για διεξοδικές συζητήσεις γύρω από το έργο του Παντελή Ξαγοράρη, της Διοχάντης, του γλύπτη Θόδωρου, του Γιάννη Μίχα, της Ρένας Παπασπύρου, του Βασίλη Σκυλάκου, του Βαλέριου Καλούτση, του Γιώργου Τούγια, του Δημήτρη Κοντού, του Ανέστη και του Στάθη Λογοθέτη, το μουσικό πρόγραμμα του Γιάννη Παπαϊωάννου και τις τρεις Υποθέσεις για ένα Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης που οργάνωσε ο Δεσμός το 1977.

Η Έπη Πρωτονοταρίου ήταν ένα ζωντανό βιβλίο ιστορίας της τέχνης. Οι μικρές ανέκδοτες ιστορίες της αποτελούσαν αφορμή για στοχασμό που θα μπορούσε να ανοίξει νέα κεφάλαια στην ιστορία της τέχνης στην Ελλάδα. Μέσα από τις αφηγήσεις της μας αποκαλύφθηκε η σημασία της ατμόσφαιρας και της καλλιτεχνικής κοινότητας του Δεσμού καθώς και το εργασιακό και εργαστηριακό ήθος των συνεργατών του, κατεξοχήν παράδειγμα των οποίων ήταν και η ίδια: ελεύθερη ανταλλαγή ιδεών, όραμα και πίστη στον κοινωνικά μεταμορφωτικό ρόλο της τέχνης, παιγνιώδης απόλαυση της καλλιτεχνικής εργασίας, αξιοσημείωτη προσήλωση, και επιμονή στην υπέρβαση των δυσκολιών. Η ίδια διατηρούσε μια δια βίου, αλλά όχι άκριτη, υποστήριξη στους καλλιτέχνες που είχαν συνεργαστεί μαζί της. Η απροκατάληπτη υποστήριξη νέων δημιουργικών δυνάμεων αντανακλάται και στη μετέπειτα στάση της Έπης Πρωτονοταρίου απέναντι στους νεότερους ιστορικούς τέχνης που την προσεγγίσαμε για αρωγή, καθοδήγηση ή και για γνωριμία με την πλούσια συλλογή του Δεσμού - μια γενναιόδωρη στάση τόσο σε επαγγελματικό όσο και σε προσωπικό επίπεδο καθόλου αυτονόητη. Οφείλουμε να το ανταποδώσουμε μεταφέροντας με την ίδια ζεστασιά το παράδειγμά της και κρατώντας ορατό το ιστορικό αποτύπωμα του Δεσμού.

Αναζητώντας διέξοδο μπροστά στον σημερινό κίνδυνο καταστατικής αστοχίας και της κατ’ επέκταση απώλειας ενός θεσμικού raison d'être, δεν θα πρέπει να ξεχνάμε το πρότυπο της Έπης Πρωτονοταρίου, της Αίθουσας Τέχνης «Δεσμός» και της δυναμικής μιας ζωντανής καλλιτεχνικής κοινότητας που διαρκώς οραματίζεται μικρές καλλιτεχνικές ουτοπίες.

*Η Τίνα Πανδή και ο Σταμάτης Σχιζάκης είναι επιμελητές στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης