Από τον ρεαλισμό στον υπαρξιακό ρεαλισμό

ΤΟΥ ΜΑΚΗ ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗ

Anna Skladmann, Ο Γιάκομπ πυροβολεί μπαλαρίνες, Μόσχα 2009, από τη σειρά Little Adults

ΤΑΣΟΣ ΚΑΛΟΥΤΣΑΣ, Υπό το κράτος του τρόμου, εκδόσεις Μεταίχμιο, σελ. 256

«Γιατί ο Πάνος ήταν φανερό πως είχε βρει τον τρόπο να μιλήσει σε όλους περιγράφοντας τη δική του φρίκη, παλεύοντας μέσα σ’ ένα θωρακισμένο δωμάτιο τον δικό του τρόμο» λέει ο αφηγητής στην τελευταία ιστορία και συνοψίζει την περιρρέουσα ατμόσφαιρα της νέας συλλογής διηγημάτων του Τάσου Καλούτσα «Υπό το κράτος του τρόμου». 

Από το «Κελεπούρι» του 1986 μέχρι την ανά χείρας έκτη συλλογή διηγημάτων ο Καλούτσας καταγράφει την εποποιία  της καθημερινότητας των απλών ανθρώπων. Με ένα χαμηλόφωνο αφηγηματικό ιδίωμα και ήρωες χωρίς μεγάλα πάθη ψηλαφεί με τα μικρά στιγμιότυπα την ανθρώπινη μοίρα.

Ο τίτλος του βιβλίου φωτίζει όλα τα διηγήματα. Παρόλο που έχουν διαφορετικά θέματα, είναι επεξεργασμένα  έτσι ώστε να ενοποιούνται.  Ο  θάνατος στις διαφορετικές του εκδοχές, άλλοτε σε πρώτο πλάνο κι άλλοτε στο φόντο,  είναι η κυρίαρχη θεματική της συλλογής. 

Αν και υπήρχαν δείγματα από παλαιότερες συλλογές, όπως «Με το λεωφορείο» στο «Καινούριο αμάξι», από την «Ωραιότερη μέρα της» αρχίζει να διαγράφεται ευδιάκριτα μια νέα θεματική με έντονο κοινωνικό περιεχόμενο. Εκτός από το πλέγμα των οικογενειακών και ερωτικών σχέσεων, εισβάλλει στην καθημερινότητα από τις ρωγμές της αφήγησης η απειλητική πραγματικότητα της παγκοσμιοποιημένης εποχής.  Ωστόσο, η οικονομική κρίση, οι πόλεμοι είναι η αφορμή όχι για κοινωνική κριτική, αλλά για να θέσει συνειδησιακά προβλήματα στους ήρωες.

Και στα διηγήματα της παρούσας συλλογής ακολουθείται ένα ανάλογο ύφος -που αυτή τη φορά πλαισιώνεται από ένα πλήθος διακειμενικών και κινηματογραφικών αναφορών- το οποίο όμως εξελίσσεται σε μια καινούρια ποιότητα. Η θερμοκρασία διατηρείται χαμηλή, τα κοινωνικά προβλήματα εσωτερικεύονται, προβάλλονται στον καθρέφτη της ύπαρξης, μετατρέπονται σε  ακαθόριστες απειλές, σε εσωτερικές  ενοχές,  ενώ οι ήρωες αγωνίζονται να κρατήσουν την ανθρωπιά τους. 

Έτσι, αν και εκ πρώτης όψεως η αφηγηματική μέθοδος του Καλούτσα φαίνεται να είναι ο ρεαλισμός αφού τροφοδοτείται από το βίωμα, ο χαρακτηρισμός αυτός μοιάζει φτωχός και δεν αρκεί για να αποδώσει το ύφος της πεζογραφίας του. Διότι εκτός των ποικίλων ρεαλισμών  -κοινωνικός, ψυχολογικός, κριτικός,  «βρώμικος ρεαλισμός», νεορεαλισμός-  από την εποχή που ο Ντίνος Χριστιανόπουλος επέβαλε «δια ροπάλου» τη ρεαλιστική αισθητική στους ποιητές και τους πεζογράφους της «Διαγωνίου», ο θεσσαλονικιός πεζογράφος έχει αναπτύξει ένα πλούσιο συγγραφικό ιδίωμα, που θα μπορούσε να αποδοθεί με τον τίτλο «υπαρξιακός ρεαλισμός». Μια υπαινικτική αφήγηση με ελάχιστη δράση και απλούς διαλόγους. Πίσω από την απλή ζωή διακρίνονται οι χαρακτήρες εγκλωβισμένοι στην παγίδα της καθημερινότητας, αδύναμοι να σπάσουν τα δεσμά τους. Ο ρεαλισμός είναι το πρόσχημα και το υλικό για να χτιστεί η εσωτερικότητα των ηρώων που αποκαλύπτει τον πανικό της ύπαρξης μπροστά σε ένα  καθοριστικό γεγονός. Το τραύλισμα της ψυχής και της συνείδησης όταν οι ήρωες έρχονται αντιμέτωποι με την αρρώστια, τον θάνατο ή την εισβολή της απειλητικής κοινωνικής πραγματικότητας στη ζωή τους.  

Η κορύφωση και το επιστέγασμα αυτής της μεθόδου βρίσκεται στην ομώνυμη ιστορία της συλλογής που παραπέμπει στη «Δίκη» του Κάφκα. Ο νεαρός συγγραφέας Πάνος Χαλκιάς, σαν άλλος Γιόζεφ Κ., πιστεύει πως όλοι τον κατασκοπεύουν. Αισθάνεται εγκλωβισμένος σε έναν ασφυκτικό και απειλητικό κλοιό, χωρίς να έχει διαπράξει τίποτα. Στην προσπάθειά του να  αντιμετωπίσει τις αόριστες απειλές που τον περισφίγγουν, αποδύεται σε έναν απελπισμένο αγώνα που τον διαλύει ψυχικά. Σε έναν κόσμο με μυριάδες ενόχους, που βρίσκουν ποικίλους τρόπους να αθωώνουν τον εαυτό τους, ο ήρωας ταλανίζεται συνεχώς από φόβο και μια απροσδιόριστη ενοχή. 

Ο νεαρός αναζητά βοήθεια στην τέχνη. Στον προϊστάμενο της επαγγελματικής του εργασίας, ο οποίος είναι ένας ώριμος ομότεχνος. Παρόλα αυτά ούτε το alter ego του συγγραφέα θα σταθεί ικανό να τον παρηγορήσει και να τον απαλλάξει από τις ενοχές και τις φοβίες. Εκείνο που θα μείνει τελικά είναι η γραφή. Ο συγγραφέας ξοδεύεται και καίγεται σαν λαμπάδα στη ζωή για να κλείσει στο τελευταίο βιβλίο το δώρο της τέχνης, «το πιο τίμιο απόσταγμα της ύπαρξής του».  

Παρόλο που η πρώτη ανάγνωση οδηγεί σε έναν ήρωα που πάσχει ψυχικά από σύνδρομο καταδίωξης, σε ένα δεύτερο επίπεδο πρόκειται για έναν ευαίσθητο δέκτη που συμπυκνώνει τον τρόμο και την αμηχανία του ανυπεράσπιστου ανθρώπου την εποχής της βίας και της παγκόσμιας κρίσης.

Ο Τάσος Καλούτσας κατορθώνει και με αυτή συλλογή να επιβεβαιώσει τη ώριμη πορεία ενός στιβαρού πεζογράφου και να μας χαρίσει μερικά από τα ωραιότερα σύγχρονα διηγήματα όπως είναι «Ο άσος της νύχτας», «Η εκκρεμότητα», οι «Σκηνές από τη ζούγκλα ενός κήπου» και ιδιαίτερα «Η δραπέτευση».

Ο Μάκης Καραγιάννης είναι πεζογράφος