Η εφηβική λογοτεχνία

ΤΗΣ ΑΝΤΑΣ ΚΑΤΣΙΚΗ-ΓΚΙΒΑΛΟΥ

Άποψη της έκθεσης της Μαρίας Τζανάκου και της Βάλιας Παπαστάμου

ΦΑΝΗ ΤΣΙΑΜΠΑΣΗ, Bildungsroman και εξελικτικό μυθιστόρημα, εκδόσεις Αιώρα, σελ. 173

Το Bildungsroman (μυθιστόρημα διάπλασης) που εμφανίζεται στη Γερμανία στα τέλη του 18^ου αι., εποχή κυριαρχίας του διαφωτισμού και της ανόδου της αστικής τάξης, αποτελεί ουσιαστική συμβολή στην άνθηση του μυθιστορήματος εν γένει σε παγκόσμιο επίπεδο, ενώ σύμφωνα με νεότερους μελετητές του είδους, όπως ο Franco Moretti, συνιστά τη «συμβολική μορφή» του μοντερνισμού.

 Το Bildungsroman και εξελικτικό μυθιστόρημα της Φανής Τσιαμπάση, εκπαιδευτικού, διευθύντριας στο 15^ο Δημοτικό Σχολείο Αθηνών, διδάκτορος του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αθηνών, καλύπτει ένα σημαντικό επιστημονικό κενό στη σύγχρονη ελληνική Λογοτεχνία για Νέους σχετικά με τον προσδιορισμό και την οριοθέτηση των συγγενών μυθιστορηματικών ειδών, του Bildungsroman και του εξελικτικού μυθιστορήματος. Η μέχρι τώρα σχετική βιβλιογραφία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ελλιπής, με εξαίρεση ορισμένες σημαντικές μελέτες. Στο βιβλίο αυτό, που προέκυψε από τη διδακτορική διατριβή της Φανής Τσιαμπάση, διερευνώνται θεωρητικά και αναδεικνύονται τα προσδιοριστικά χαρακτηριστικά των δύο αυτών μυθιστορηματικών ειδών όσο και η θέση τους στη σύγχρονη λογοτεχνική παραγωγή για Νέους.

H συγγραφέας, έχοντας εξαντλητικά μελετήσει τόσο τη θεωρία του Bildungsroman, τη φιλοσοφία που το διέπει όσο και τα χαρακτηριστικά του, καθώς και αυτήν του εξελικτικού μυθιστορήματος τολμά τον ειδολογικό επαναπροσδιορισμό των ελληνικών εφηβικών μυθιστορημάτων, αποκαλύπτοντας ότι τα περισσότερα από αυτά ανήκουν απλώς στην κατηγορία του κοινωνικού μυθιστορήματος.

Έχουμε διατριβές που ασχολούνται με το Bildungsroman ενηλίκων, του φιλολόγου Σπύρου Κιοσσέ (Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, 2009) με θέμα Το γυναικείο Bildungsroman στη νέα ελληνική Λογοτεχνία: Παραδειγματικές αφηγηματικές δομές διαμόρφωσης της μυθοπλαστικής ηρωίδας κατά την πρώτη μεταπολεμική περίοδο και αυτήν του επ. καθηγητή στο Α.Π.Θ. Γιάννη Παγκάλου (Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 2005) με θέμα : Αρρενωπότητα και Bildungsroman: ένα παράδειγμα συγκριτικής ανάλυσης (Johann Wolfgang Goethe, Wilhelm Meisters Lehrjahre και Στρατής Τσίρκας, Ακυβέρνητες πολιτείες). Δεν είχαμε όμως διεξοδικές μελέτες και έρευνες για το εφηβικό Bildungsroman.

Το βιβλίο αποτελείται από πρόλογο, εισαγωγή, τρία κεφάλαια, ενδεικτική βιβλιογραφία και παράρτημα με τις περιλήψεις των εξεταζόμενων μυθιστορημάτων. Στο πρώτο κεφάλαιο η Φανή Τσιαμπάση παραθέτει συνοπτικά τις απόψεις των μελετητών για το Bildungsroman από την εμφάνισή του μέχρι σήμερα. Κατά την ανασκόπηση της ξενόγλωσσης, κυρίως, βιβλιογραφίας επιμένει ιδιαίτερα στην έννοια της Bildung (μόρφωση, παιδεία, διάπλαση), τονίζοντας τον φιλοσοφικό χαρακτήρα της, όπως εγγράφεται σε σχετικά έργα των Goethe, Herder, Humbolt, Schiller, Hegel, Schlegel, Dilthey κ.ά. Δεν παραθέτει απλώς αποσπάσματα από τις μελέτες τους, αλλά σχολιάζει τα ουσιαστικά μέρη τους, δίνοντας στον αναγνώστη τη δυνατότητα να συνειδητοποιήσει τόσο τον φιλοσοφικό χαρακτήρα του μυθιστορηματικού αυτού είδους όσο και τα γνωρίσματα της έννοιας της Bildung, η οποία γίνεται αυτοσκοπός για το νεαρό άτομο και αφορά την αυτοπραγμάτωσή του, καθώς αυτό αφομοιώνει σταδιακά και συστηματικά τις βαθμίδες εξέλιξης του ανθρώπινου πνεύματος. Η αναγνώριση της μοναδικότητας του ανθρώπου, η συμβολή της γνώσης στη διάπλασή του, η αλληλεπίδραση και η εναρμόνιση του με το φυσικό και το κοινωνικό περιβάλλον αποτελούν βασικές παραμέτρους της κλασικής έννοιας της Bildung. Ο μυθοπλαστικός ήρωας του Bildungsroman εμφορείται από τις αρχές αυτές και αγωνίζεται συνειδητά και επίμονα να αναχθεί σε μια ολοκληρωμένη προσωπικότητα κατά τα ανθρωπιστικά ιδεώδη, σε αντίθεση με τον ήρωα ή την ηρωίδα του εξελικτικού μυθιστορήματος που δεν έχει ξεκάθαρους στόχους κατά τη διάρκεια της εξελικτικής διαδικασίας.

Το γεγονός ότι κάποιες από τις παραμέτρους που αναφέραμε παραπάνω απαντώνται και στο εξελικτικό ή το παιδαγωγικό μυθιστόρημα, δημιουργεί και τη σύγχυση στη χρήση των όρων. Το Bildungsroman συνιστά ένα «συγκεκριμένο ιστορικό είδος» μιας ορισμένης εποχής, ενώ το εξελικτικό μυθιστόρημα αποτελεί έναν ευρύτερο «υπερ-ιστορικό δομικό τύπο», δηλαδή ένα διαχρονικό μυθιστορηματικό είδος, το οποίο, από δομικής άποψης, παρουσιάζει την εξέλιξη και ωρίμαση ενός κεντρικού μυθοπλαστικού ήρωα. Αυτή η διάκριση αποτελεί και τον κεντρικό και ουσιώδη άξονα του βιβλίου αυτού. Η επισήμανση των σημαντικών τους διαφορών καταδεικνύει ότι συνιστούν διακριτά μυθιστορηματικά είδη. Η Φανή Τσιαμπάση θέτει μ’ αυτόν τον τρόπο τα επιστημονικά θεμέλια για να εξετάσει τα συγγενή είδη, καθώς και για να διακρίνει τα ταυτοτικά στοιχεία των εξελικτικών μυθιστορημάτων της ελληνικής εφηβικής και νεανικής λογοτεχνίας.

Στο δεύτερο κεφάλαιο εστιάζεται στη νεοελληνική λογοτεχνική πραγματικότητα. Διαχωρίζει τα «μυθιστορήματα εφηβικής ηλικίας», όπως χαρακτηρίζει ο Απ. Σαχίνης μυθιστορήματα της Γενιάς του ’30 με ήρωες έφηβους (Eroica, Λεωνής, Ψάθινα Καπέλα κ. ά.) τόσο από το εξελικτικό μυθιστόρημα όσο και από το Bildungsroman και προτείνει μια δέσμη κριτηρίων με βάση τα οποία κατατάσσει τα σύγχρονα μυθιστορήματα της Λογοτεχνίας για Νέους στο εξελικτικό μυθιστόρημα και όχι στο Bildungsroman.

Στο πλαίσιο της ιστορικής θεώρησης της λογοτεχνίας εξετάζει όλα τα εφηβικά μυθιστορήματα που έχουν χαρακτηρισθεί από διάφορους μελετητές ως Bildungsromane ή μυθιστορήματα «μαθητείας», «μύησης», «διαμόρφωσης», καθώς πραγματεύονται εφηβικά θέματα. Αυτό όμως δεν είναι αρκετό για την ένταξή τους στα μυθιστορηματικά αυτά είδη. Τα έργα αυτά υστερούν στην περιγραφή της εσωτερικής ιστορίας του μυθοπλαστικού ήρωα ή της ηρωίδας, που είναι υποτονική σε συνάρτηση με την παρουσίαση των εξωτερικών παραγόντων που την επηρεάζουν. Και αυτό είναι κεφαλαιώδες προσδιοριστικό γνώρισμα του εξελικτικού μυθιστορήματος. Ο χαρακτηρισμός πολλών μυθιστορημάτων της νεανικής λογοτεχνίας ως Bildungsromane ή εξελικτικών, ή συγγενικών ειδών και η ένταξή τους στα είδη αυτά γίνεται χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η διαχρονική εννοιολόγηση των όρων, καθώς και η θεωρία που τους υποστηρίζει.

Με βάση τα παραπάνω και με γνώμονα τα διαχρονικά ελεγμένα προσδιοριστικά στοιχεία του εξελικτικού μυθιστορήματος εξετάζει η συγγραφέας στο τελευταίο κεφάλαιο τέσσερα μυθιστορήματα αναγνωρισμένων συγγραφέων: Της Ελένης Δικαίου, Μου μαθαίνετε να χαμογελάω, σας παρακαλώ;, της Έλλης Παιονίδου, Οι σειρήνες του Μανχάτταν, της Ζωρζ Σαρή, Νινέτ και της Τούλας Τίγκα, Τα χρόνια τρέχοντας. Βασικό ερευνητικό αντικείμενο αποτελεί η μελέτη της εξελικτικής διαδικασίας του ήρωα ή της ηρωίδας και του τρόπου με τον οποίο παρουσιάζονται η διαδικασία αυτή και η έκβασή της. Στην εξέταση των παραπάνω μυθιστορημάτων ακολουθείται η ίδια δομή. Η συγγραφέας προσδιορίζει την αρχική κατάσταση του ήρωα, αξιολογεί τους διαμορφωτικούς παράγοντες, όπως η οικογένεια, ο έρωτας, οι φιλικές σχέσεις, η εργασία και στο τέλος σχολιάζει την κατάληξη σε ένα επίπεδο σχετικής ωριμότητας, στη συνειδητοποίηση, στη δικαίωση του/της κάθε ήρωα/ηρωίδας. Διαπιστώνει ότι σε όλα τα κείμενα προβάλλεται η βιολογική, πνευματική και ψυχολογική πορεία των ηρώων από την ανωριμότητα στην ενηλικίωση, ότι σε αυτά εγγράφονται όλα τα προσδιοριστικά στοιχεία του εξελικτικού μυθιστορήματος και, συνεπώς, μπορούν να ταξινομηθούν με ασφάλεια στη σχετική κατηγορία. Το βιβλίο συμπληρώνεται με επιλεγμένη βιβλιογραφία.

Το Bildungsroman και εξελικτικό μυθιστόρημα της Φανής Τσιαμπάση είναι ένα βιβλίο που απευθύνεται στους μελετητές της λογοτεχνίας και ειδικότερα της νεανικής, αφορά ωστόσο και τους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων: πρωτοβάθμιας, της δευτεροβάθμιας και τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, καθώς και τους φοιτητές των αντίστοιχων Σχολών.

Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αιώρα σε ιδιαίτερα επιμελημένη έκδοση. Το έντεχνο σχέδιο του εξωφύλλου του Δημήτρη Ζαφειρίου συμπληρώνει την αισθητική του βιβλίου.

Η Άντα Κατσίκη- Γκίβαλου είναι ομότιμη καθηγήτρια Ελληνικής Φιλολογίας στο ΕΚΠΑ