Η ιστορία ως παρόν

ΤΗΣ ΣΤΕΦΑΝΙΑΣ ΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΥ

ΣΠΥΡΟΣ Λ. ΒΡΕΤΤΟΣ, Μια κάποια λύσις (3+1 δοκίμια για τον Κ.Π. Καβάφη), (.poema..) εκδόσεις, φιλολογικά, σελ. 109

Στο βιβλίο του Μια κάποια λύσις (3+1 δοκίμια για τον Κ.Π.Καβάφη), ο Σπύρος Βρεττός μέσα από τέσσερα δοκίμια για τον Καβάφη επιδιώκει να πραγματευθεί το ζήτημα της ιστορικότητας στην καβαφική ποίηση. Ο ίδιος επιχειρεί «μία διαφορετική προσέγγιση και ανάγνωση της ιστορικής, βασικά, καβαφικής ποίησης» όπως αναφέρει. Ο δοκιμιακός λόγος και το ποιητικό τάλαντο συνενώνονται σε ένα εξαιρετικά εύληπτο εγχειρίδιο που σκοπό έχει να διανοίξει τα σύνορα της καβαφικής βιβλιογραφίας.

Πώς ένα ιστορικό ποίημα «αισθηματοποιείται»; Ποιες είναι οι λεπτές αποχρώσεις που διαχωρίζουν τον πολιτικό από τον ιστορικό Καβάφη; Μπορεί ο ιστορικός Καβάφης να είναι συγχρόνως και πολιτικός; Πώς διαφοροποιείται το πολιτικό από το ιστορικό στίγμα των ποιημάτων; Σε ποια τροχιά της ιστορίας (ευθύγραμμη ή κυκλική) κινείται η ποίησή του, προκειμένου να αποδώσει πιστότερα το ποιητικό όραμα του δημιουργού της;  Όλα αυτά αποτελούν κομβικά ερωτήματα στα οποία ο συγγραφέας απαντά με τα τέσσερα δοκίμια του βιβλίου του. Ουσιαστικά, όπως ο ίδιος γράφει, μελετά, το «κατά πόσον βρίσκεται στο πεδίο του ενδιαφέροντός του ο αληθινά ιστορικός και ερμηνευτικός των πραγμάτων άνθρωπος, σε αντιδιαστολή με έναν «χρησμικό», κατά βάση Σεφέρη.

Για τον ιστορικό και πολιτικό Καβάφη

Το πρώτο, ομότιτλο δοκίμιο, χωρίζεται σε τέσσερις θεματικές ενότητες. Αρχικά, η έννοια της «αισθηματοποίησης» αποτελεί τη βάση από την οποία, ο συγγραφέας αδράχνει το νήμα της ποιητικής περιδιάβασής του. Στο ποίημα «Στον ίδιο χώρο», ο Καβάφης γράφει:

Οικίας περιβάλλον, κέντρων, συνοικίας

που βλέπω κι όπου περπατώ· χρόνια και χρόνια.

Σε δημιούργησα μες σε χαρά και μες σε λύπες:

με τόσα περιστατικά, με τόσα πράγματα.

Κ’ αισθηματοποιήθηκες ολόκληρο, για μένα.

Η καβαφική φράση «σε δημιούργησα κι εσύ αισθηματοποιήθηκες ολόκληρο για μένα» μεταφράζεται από τον συγγραφέα με τη φράση «σε έφτιαξα κι εσύ ανταπέδωσες σε μένα, τον δημιουργό σου, το ‘αίσθημα’ που νόμιζα πως δεν σου έδωσα όταν σε έφτιαχνα»[1]. Κατ’ ουσίαν, επιδιώκει να δείξει πως η ποιητική δημιουργία ή/και το ποίημα, απαιτεί χρόνο προκειμένου ο δημιουργός της να το αντιληφθεί στην ολότητά του. Ο ποιητής, τη στιγμή που πλάθει ένα ποίημα βρίσκεται μέσα σε αυτό, είναι το ποίημα, συνεπώς δεν είναι σε θέση να αποδώσει σε αυτό τις πραγματικές του διαστάσεις. Μόνο με την «αισθηματοποίησή» του, το ποίημα θα γίνει αντιληπτό στο σύνολό του. Πιο συγκεκριμένα, ο συγγραφέας σημειώνει ότι «το ποίημα δεν τελείωνε από αυτόν αλλ’ από το ίδιο το ποίημα: η ολοκλήρωση του ποιήματος γινόταν με την ‘αισθηματοποίησή’ του». Η «αισθηματοποίηση» του ποιήματος και η ειρωνική γλώσσα του Καβάφη αλληλεπιδρούν προκειμένου να προκαλέσουν τη συγκίνηση. Όπως το αίσθημα ενός ποιήματος προβάλλεται ύστερα από τη γραπτή απεικόνισή του στον αναγνώστη και στον ποιητή, έτσι και η ειρωνεία θέλγει τον αναγνώστη αφότου αισθανθεί το ποίημα σαν ολοκληρωμένη οντότητα.

Η δεύτερη θεματική τού δοκιμίου αυτού σχετίζεται με την έννοια της ιστορικότητας στον Καβάφη. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, η ιστορία για τον ποιητή περνά από τον φακό της αυτοειρωνείας. Τα ιστορικά ποιήματά του δεν αξιοποιούν τη συγκινησιακή χρήση της γλώσσας, ωστόσο, ενέχουν στοιχεία ειρωνείας. Η ειρωνική διάσταση του Καβάφη αποτελεί ενστικτώδη κατάσταση, αφού «η ειρωνεία του είναι ένστικτο, ανάσα» όπως αναφέρει ο ίδιος.

Το δεύτερο αυτό μέρος με τίτλο «ο ιστορικός – «ανιστόρητος» Καβάφης», υπογραμμίζει τον τρόπο αξιοποίησης της ιστορίας όχι σαν τρόπο καταγραφής γεγονότων ή/και σκέψης, αλλά σαν αφορμή. Όπως αναφέρει ο Βρεττός «για να συμβεί ένα ιστορικό ποίημα, δεν χρειάζεται ο ποιητής να ξέρει ‘πολλή’ ιστορία». Η κάθε λέξη ή φράση, είναι για τον Καβάφη αλλά και για τον Βρεττό μία αφορμή για ιστορική ή «ανιστόρητη» ποίηση. Η σχέση του Καβάφη με την ιστορία είναι «ανιστόρητη» λοιπόν, αφού «μολονότι φαίνεται προσκολλημένος στις ιστορικές πηγές, έχει τη δυνατότητα να ελίσσεται ανάμεσά τους αρκετά «ανιστόρητα» καθώς αναφέρει.

Το τρίτο μέρος του πρώτου δοκιμίου «Ιστορία, πολιτική και σώμα στον ιστορικό Καβάφη» αποτελεί την αρχή προκειμένου στο διαχωρισμό της ιστορικής από την πολιτική διάσταση των ποιημάτων του Καβάφη. Το γεγονός ότι τα ποιήματά του έχουν ιστορικές μνείες δε σήμαινε κάποια πολιτική στάση∙ μάλιστα, ο ίδιος απαρνιόταν κάθε πολιτική διάσταση της ποίησής του. Ο συγγραφέας σημειώνει πως «η καταφυγή στο ιστορικό παρελθόν έκρυβε, πιθανόν και απέκλειε, την όποια συγχρονική διάσταση στο έργο του». Το ιστορικό παρόν του Καβάφη βρίσκεται στο σώμα του. Η συγχρονία αποτελείται από την ταυτόχρονη παρουσία του παρόντος και του παρελθόντος στο σώμα.

Ο Καβάφης, προκειμένου να συνενώσει το παρελθόν με το ιστορικό παρόν, μυθοποιεί το ιστορικό γεγονός αποδίδοντάς του ουσιαστικά ένα άχρονο σχήμα. Πιο συγκεκριμένα, ο Βρεττός αναφέρει ότι «τότε βρισκόμαστε μπροστά σε μια μυθοποιητική λειτουργία της ποίησής του, όπου κάποιες φορές το σύγχρονο γεγονός μετουσιώνεται σε ιστορικό παρελθόν που προβάλλεται μυθοποιημένο στο εκάστοτε αναγνωστικό παρόν». Το ιστορικό παρελθόν και η σύγχρονη ιστορία μετουσιώνονται μέσω της μυθοποιητικής λειτουργίας της ποίησής του σε ένα συνεχές παρόν.

Ο συγγραφέας επιδιώκει να αποκωδικοποιήσει τη λειτουργία της ιστορικής ποίησης του Καβάφη, θεωρώντας ότι κάθε ιστορικό στοιχείο, είτε είναι πραγματικό είτε έχει περάσει από μυθοποιητική διαδικασία, παρουσιάζεται στην ποίησή του ως μύθος του παρόντος, δηλαδή ούτως ή άλλως, ο ποιητής περνά τα «ιστορικά/ανιστόρητα» στοιχεία που συλλέγει ή δημιουργεί από μία μυθοποιητική διαδικασία, αυτό σημαίνει ότι τα φέρνει σε ένα παρόν, το οποίο καθορίζει ο ίδιος. Αμφισβητώντας τις πολιτικές διαστάσεις της καβαφικής ποίησης αρχικά και εμμένοντας στην μυθοποιητική της διάσταση, καταλήγει στο γεγονός ότι η ιστορική ποίηση του Καβάφη, συμπεριφέρεται και πολιτικά. Θεωρεί το «σώμα» ή/και την ποιητική ερωτική τόλμη του, πράξεις αμιγώς πολιτικές.

Καβάφης και Ιστορία

Το δεύτερο κατά σειρά δοκίμιο του βιβλίου τιτλοφορείται «Ο Καβάφης και η κίνηση της Ιστορίας: ευθύγραμμη τροχιά και ‘τέλος’ ή αέναη κίνηση και κυκλική επαναφορά της;». Ο Καβάφης, σύμφωνα με τον συγγραφέα, αντιλαμβάνεται την ιστορία, σαν ένα διαρκές γίγνεσθαι στο οποίο μετέχει. Μέσα από τα ποιήματα «Μάρτιαι ειδοί», «Η Διορία του Νέρωνος», «Εν πορεία προς την Σινώπην», ο Καβάφης «μοιάζει να επιθυμεί τελικά τη δημιουργία ενός νέου ειρηνικού κόσμου που θα είναι το τελευταίο στάδιο και η άκρη της ευθύγραμμης ιστορίας», γεγονός το οποίο βεβαιώνει, αν όχι αποδεικνύει, τη σχέση του με την ευθύγραμμη τροχιά της ιστορίας. Ωστόσο, αυτό που ο συγγραφέας επιδιώκει να υπογραμμίσει είναι η συνεχόμενη αέναη πορεία των γεγονότων μέσα στο χρόνο. Ουσιαστικά, υποστηρίζει πως «ο ποιητής ‘μετατρέπει’ τον προσωπικό χρόνο σε ιστορικό ενώ βάζει στην ίδια μεριά με τα ιστορικά και τα ερωτικά του ποιήματα».

 Ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβάνεται την ιστορία και τη ζωή, χαρακτηρίζεται ως ένα ενιαίο κυκλικό «αφήγημα». Η έννοια αυτή, ενέχει τη συνεχόμενη διάσταση του χρόνου, όπως την αντιλαμβάνεται ο Καβάφης, η οποία σχετίζεται αδιαμφισβήτητα με τον συνεχόμενο κύκλο της ζωής. Η κυκλική αυτή διαδικασία αποτελείται από χρονικές στιγμές, οι οποίες με τη σειρά τους γίνονται παροντικές και παρελθοντικές. Άλλωστε, το επανερχόμενο παρόν ιδωμένο από μια ιστορική οπτική αποτελεί τη βάση για την κυκλική πορεία της Ιστορίας. Πιο συγκεκριμένα, ο συγγραφέας αναφέρει ότι «λέγοντας δε «ενιαίο αφήγημα», δεν έχω στο μυαλό μου ένα ευθύγραμμο έπος, με αρχή, μέση και τέλος, αλλά το ενιαίο εκείνο αφήγημα που θα προσπαθήσει να χωρέσει την κυκλικά επανερχόμενη Ιστορία».

Σεφέρης – Καβάφης

Αυτό που ο συγγραφέας υπογραμμίζει και στο τρίτο δοκίμιο του βιβλίου, με τίτλο «Σεφέρης – Καβάφης: εφαπτόμενοι (μεταξύ χρησμού και ερμηνείας)», είναι πως ο Καβάφης χρησιμοποιεί πρόσωπα κάθε λογής διαμορφώνοντάς τα σε ιστορικά. Ο ίδιος δε χρησμοδοτεί όπως ο Σεφέρης, αλλά μετατρέπει σε ιστορικό πρόσωπο ακόμα και έναν μάντη. Αντιλαμβάνεται κάθε γεγονός και κάθε χρονική στιγμή ως «ιστορικό παρόν». Η ιστορική συνείδηση του Καβάφη μέσα από την οπτική της ερμηνείας σε αντίθεση με τη χρησμοδοσία είναι το αντικείμενο που πραγματεύεται το τρίτο αυτό δοκίμιο. Η βαθύτερη επιδίωξη του Καβάφη έχει να κάνει με την «ανθρώπινη ερμηνεία των γινομένων, τη βασιζόμενη στην ιστορική γνώση», καθώς αναφέρει ο Βρεττός. Σε αντίθεση με τη σεφερική τακτική χρησμοδοσίας, το ιστορικό και μυθικό παρελθόν χρησιμοποιείται προκειμένου να γίνει αντικείμενο ειρωνείας ή/και ερμηνείας.

Ο συγγραφέας, αναφερόμενος στη μνήμη, υποστηρίζει πως η λειτουργία της αναμορφώνει κάθε ανάμνηση, καθιστώντας την παροντική στιγμή ή/και ένα συνεχές παρόν. Αποτέλεσμα αυτής της διεργασίας είναι το γεγονός ότι «όσο υπάρχει μνήμη που επαναφέρει τα γεγονότα, αυτά δεν προλαβαίνουν να γίνουν απώτερο ιστορικό παρελθόν, δεν προλαβαίνουν να γίνουν ή να συμπεριφερθούν ως ιστορική πηγή. Παραμένουν ιστορικό παρόν».

Μια «βαρβαρική» περιδιάβαση

           

Η κυκλική πορεία της Ιστορίας επιβεβαιώνεται στο τέταρτο και τελευταίο δοκίμιο του βιβλίου που τιτλοφορείται «Μια ‘βαρβαρική’ περιδιάβαση στην ελληνική ποίηση του 20^ού αιώνα με αφορμή το ποίημα «Περιμένοντας τους βαρβάρους». Ο συγγραφέας θεωρεί αυτό το ποίημα «το πλέον κατάλληλο για να μας εισαγάγει στον εικοστό αιώνα» και περιδιαβαίνοντας στην ελληνική ποίηση της ίδιας χρονικής περιόδου, σε ποιήματα των Σεφέρη, Καρούζου, Καβάφη, Αναγνωστάκη, Καρυωτάκη, Σαχτούρη και άλλων, η ύπαρξη των «βαρβάρων» γίνεται αισθητή στον αναγνώστη μέσα από διαφορετικές ποιητικές εκφάνσεις της, γεγονός το οποίο καταδεικνύει την επαναληπτικότητα των «βαρβαρικών» καταστάσεων της ζωής και κατ’ επέκταση της Ιστορίας. Άραγε, «οι «βάρβαροι», οι κατέχοντες και ασκούντες τη βία, είναι αυτοί που με τον ερχομό τους θα δημιουργήσουν την Ιστορία, ή η Ιστορία είναι αυτή που σε κάποια φάση τους γεννάει και τους επιβάλλει;».

Ο Σπύρος Βρεττός, θέτοντας νέα ερωτήματα σχετικά με ζητήματα όπως το πολιτικό και το ιστορικό στον Καβάφη, το ιστορικό παρελθόν και η συγχρονία, η  «χρησμοδοσία» του Σεφέρη συγκριτικά με την ερμηνεία της ιστορίας του Καβάφη αλλά και ο τρόπος που η μυθοποιητική λειτουργία της ποίησής του αναμορφώνει το ιστορικό παρελθόν σε συνεχές παρόν, μας προκαλεί σε μια συζήτηση όπου η καβαφική ποίηση είναι ιδωμένη μέσα από διαφορετική οπτική, ανοίγοντας το δρόμο για μια εκ νέου μελέτη της.    

Η Στεφανία Κωστοπούλου είναι φιλόλογος

---

[1] Βρεττός, Σ. (2015). Μια κάποια λύσις (3+1 δοκίμια για τον Κ.Π. Καβάφη). Κορώνη: (.poema..). 14. 

Γιάννης Θεοδωρόπουλος, Φωτογραφίες από το αρχείο του Γ.Θ. στο Μουσείο Δελφικών Εορτών