Μικρό κατευόδιο στη Ζακλίν Ρισέ

ΤΗΣ ΕΛΕΝΗΣ ΚΟΣΜΑ

Η ιδέα του θανάτου κυκλώνει την δαντική σκέψη από την πρώτη πρώτη, την γενέθλια στιγμή της: η μητέρα του ποιητή, η Μπέλα Αντιμάρι, πεθαίνει προτού ο μικρός Δάντης συμπληρώσει τα δέκα του χρόνια. Στην Κόλαση ο Βιργίλιος ενδύεται ακριβώς τη μορφή της μητέρας που πασχίζει να σώσει το παιδί της από τις φλόγες: «Ο οδηγός μου αμέσως με βουτά,/κι όπως η μάνα, που απ’ το θόρυβο ξυπνά/και, βλέποντας τις φλόγες να χορεύουν,/για να ντυθεί δε σταματά, παρά το γιο αρπάζει,/πιότερο αυτόν παρά τον εαυτό της λογαριάζει»[1] (Κόλαση, XXIII). Η συνέχεια είναι λίγο πολύ γνωστή: ο μικρός Δάντης, άλλοτε Durante («υπομένων») κι άλλοτε Dante («δότης»), θα γνωρίσει την οκτάχρονη Βεατρίκη, στο πρόσωπο της οποίας θα δει την «Αγάπη που κινεί τον ήλιο και τ’ άλλα άστρα».   Ο θάνατος της Βεατρίκης θα τον οδηγήσει να «γράψει για κείνην ό,τι δεν ειπώθηκε ποτέ για καμιάν άλλη»: το ταξίδι του Δάντη, λοιπόν, δείχνει να συμπυκνώνει όλα τα στάδια της ζωής, ξεκινώντας ακριβώς από το τελευταίο.

Το ζήτημα του θανάτου, της εξόδου από τη ζωή, διυλισμένο και μέσα από θεολογικά ερωτήματα, όπως της αθανασίας της ψυχής, συζητείται με τον έναν ή τον άλλο τρόπο στην δαντική επικράτεια: από τη Νέα Ζωή, τις Πέτρινες Ρίμες και το Συμπόσιο μέχρι την μνημειώδη δεξίωσή του στην Κωμωδία. Οι θεολόγοι που παρελαύνουν στα άσματα της Κωμωδίας, όπως ο Θωμάς ο Ακινάτης, ο Άγιος Φραγκίσκος, ο Άγιος Αυγουστίνος, ο Αβερρόης, ο Άγιος Μποναβεντούρα και οι φιλόσοφοι, όπως ο Πλάτων ή ο Αριστοτέλης συγκροτούν την θεωρητική σκευή του Φλωρεντινού ποιητή και τεκμαίρουν το φιλοσοφικό και θεολογικό φορτίο του.

Στο 25^ο άσμα του Καθαρτηρίου βρίσκουμε τον Ρωμαίο ποιητή Στάτιο να συζητά ακριβώς το ζήτημα αυτό, το δεσμό του σώματος με την ψυχή. Η επιλογή του προσώπου δεν είναι τυχαία. Ο Στάτιος συμπυκνώνει στο πρόσωπό του το νόημα και τη μεθοδολογία της Κωμωδίας: είναι το παράδειγμα του ανθρώπου ο οποίος ασπάστηκε όψιμα τον Χριστιανισμό (διάβαζοντας, λέει ο Δάντης, τους στίχους του Βιργιλίου) και ο οποίος βρίσκεται στα μισά του δρόμου ανάμεσα στον Βιργίλιο και στον Δάντη: «ήμουν ακόμη από την πίστη στερημένος» λέει ο Στάτιος για τον εαυτό του στο 21^ο άσμα του Καθαρτηρίου και λίγο αργότερα, όταν σκύβει να φιλήσει τα πόδια του Βιργιλίου ο τελευταίος του λέει: «Όχι, αδερφέ μου, μη προσπέφτεις,/ σκιά είσαι και σκιά μπροστά σου βλέπεις.» (Καθαρτήριο, XXI), ανοίγοντας έτσι τη συζήτηση για την αθανασία της ψυχής, η οποία θα κορυφωθεί στο 25^ο άσμα. Ο Στάτιος είναι, ακόμη, το τέταρτο σε αριθμό εμφανίσεων πρόσωπο της Κωμωδίας, μετά τον Βιργίλιο, την Βεατρίκη και τον ίδιο τον ποιητή –και είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι παραμένει δίπλα στον Δάντη και τη Βεατρίκη και μετά την αναχώρηση του Βιργιλίου, μέχρι και το 33^ο άσμα του Καθαρτηρίου: είναι «’l savio che ristette» [«ο σοφός που ’χε απομείνει»]. Ο Στάτιος, λοιπόν, σε αυτό το 25^ο άσμα του Καθαρτηρίου, έπειτα από προτροπή του Βιργιλίου, απευθύνεται στον Δάντη, συμπυκνώνοντας μέσα σε 25 τερτσίνες τη συζήτηση της εποχής σχετικά με την αθανασία της ψυχής. Και μεταξύ άλλων λέει στον ποιητή τις τερτσίνες:

«Όταν στης Λάχεσης τη ρόκα το μαλλί σωθεί,

χωρίζεται από το σώμα η ψυχή,

κι όλες οι ψυχικές δυνάμεις φεύγουνε μαζί:

η φυτική κι η ζωική, σχολάζουν δίχως το κορμί,

ενώ η μνήμη, η ευφυία κι η θέληση

γίνονται δυνατότερες απ’ όσο ήτανε πριν.»

Αυτές τις δύο τερτσίνες θα μπορούσαμε ίσως, για την οικονομία του χώρου, αλλά και του χρόνου, να τις έχουμε στο μυαλό συζητώντας για τη Ζακλίν Ρισέ (Jacqueline Risset), τη Γαλλίδα δαντολόγο που έφυγε πρόσφατα από τη ζωή. Η Ζακλίν Ρισέ γεννήθηκε στην Μπεζανσόν στις 25 Μαϊου του 1936 και πέθανε εφέτος από εγκεφαλική αιμορραγία στη Ρώμη στις 3 Σεπτεμβρίου. Στις αρχές της δεκαετίας του 1960 φοίτησε στην École normale de Sèvres και στη συνέχεια, από το 1967 μέχρι το 1983, συμμετείχε στην συντακτική επιτροπή του ριζοσπαστικού περιοδικού Tel Quel, δίπλα στην Τζούλια Κρίστεβα και στον Φιλίπ Σολέρς. Από τα χρόνια του Tel Quel προέκυψε και μια ανθολογία των ποιητών του περιοδικού (Οι ποιητές του Tel Quel, 1968). Η Ρισέ δίδαξε γαλλική λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο της Ρώμης «La Sapienza» από το 1963 και στη συνέχεια Συγκριτική Λογοτεχνία στο Universitá degli Studi: Roma III. Το 1971 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Seuil την πρώτη της ποιητική συλλογή, με τίτλο: Παιχνίδι. Την ίδια χρονιά έκανε το ντεμπούτο της και ως δοκιμιογράφος με ένα δοκίμιο για την Ντελί του Λυονέζου ποιητή της Αναγέννησης Μωρίς Σεβ (L'anagramme du désir: essai sur la Délie de Maurice Scève). Θα ακολουθήσει μια σειρά αριστοτεχνικά δοκίμια, από τα οποία μπορούμε να ξεχωρίσουμε το τελευταίο της από τις εκδόσεις Hermann, με τίτλο «Μια κάποια ευφορία. Δοκίμιο για τον Προυστ», το οποίο και απέσπασε το βραβείο δοκιμίου Roger Caillois το 2010.

Στην πενταετία μεταξύ 1985 και 1990 η Ρισέ κυκλοφόρησε την μετάφραση της δαντικής Κωμωδίας στα γαλλικά σε τρεις τόμους, εκδοτικό γεγονός για τη Γαλλία,  και το 1995 την μνημειώδη βιογραφία του Φλωρεντινού ποιητή, μεταφρασμένη παραδειγματικά και στα ελληνικά από την Άννα Περιστέρη, με τίτλο Δάντης. Μια βιογραφία (εκδόσεις Ίνδικτος). Την αμέσως επόμενη χρονιά η Ρισέ συνέταξε την εισαγωγή στην εικονογραφημένη έκδοση της Κωμωδίας με έργα του Σάντρο Μποτιτσέλι. Στην πολύχρονη φιλία της Ρισέ με τον Φεντερίκο Φελίνι χρωστούμε το επίμετρό της στις Σημειώσεις ενός σκηνοθέτη και τη συλλογή κειμένων για τον Ιταλό σκηνοθέτη με τίτλο Ο γητευτής το 1994. Η Ρισέ μετέφρασε στα ιταλικά και αρκετούς Γάλλους συγγραφείς, όπως τους: Φρανσίς Πονζ, Μορίς Σεβ, Ζιλ Ντελέζ, Φελίξ Γκουατταρί, Σεντ-Μπεβ και Μαρσέλ Προυστ. Η Ζακλίν Ρισέ υπήρξε και η ίδια ποιήτρια. Εξέδωσε τέσσερις ποιητικές συλλογές, όλες στη μητρική της γλώσσα: Sept passages de la vie d'une femme (1985), Amour de loin (1988), Petits éléments de physique amoureuse (1991), Les instants (2000).

Στο προτελευταίο κεφάλαιο της βιογραφίας του Δάντη με τίτλο «Τελευταίο ταξίδι»  η Ρισέ σημειώνει: «Η στιγμή που θα γράψει τη λέξη Τέλος έχει φτάσει. Στα αρχαιότερα χειρόγραφα, κάτω ακριβώς από τον τελευταίο στίχο του Παραδείσου, μπορεί κανείς να διαβάσει την ακόλουθη μικρή λατινική φράση: Explicit liber Comedie Dantis Alaghierii de Florentia («Εδώ ολοκληρώνεται το βιβλίο της Κωμωδίας του Δάντη Αλιγκιέρι από τη Φλωρεντία»).» Κάπου εδώ ολοκληρώνεται και το βιβλίο της ζωής μιας σημαντικής γυναίκας, στην οποία χρωστάμε την μνήμη της Κωμωδίας και του ποιητή της. Ευχής έργον θα ήταν να μείνουν αμφότεροι στο βιβλίο της συλλογικής μας μνήμης, για να θυμηθούμε κλείνοντας και το προοίμιο της Νέας Ζωής, στην εξαιρετική μετάφραση του Νίκου Κούρκουλου: «Στο βιβλίο της μνήμης μου και σ’ εκείνο το μέρος που πρωτύτερά του λίγα θα μπορούσαν να διαβαστούν, βρίσκεται ένας τίτλος με κόκκινο γραμμένος που λέει: Αρχή Νέας Ζωής.»

Η Ελένη Κοσμά είναι φιλόλογος

---

[1] Τα αποσπάσματα από την Θεία Κωμωδία δίνονται σε μετάφραση Ανδρέα Ριζιώτη: Dante Alighieri, Η Θεία Κωμωδία. Κόλαση, Καθαρτήριο, Παράδεισος, μετάφραση: Ανδρέας Ριζιώτης, εισαγωγή: Στέφανος Ροζάνης, Τυπωθήτω, 2002

Παιχνίδι, 2014, μολύβι σε χαρτί, 32 x 40 εκ.