Διεκδικώντας το καθολικό δικαίωμα της ψήφου

ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ

KYKLOS Ensemble, στην 4^η Μπιενάλε της Αθήνας, με τίτλο AGORA,

που πραγματοποιείται στο Χρηματιστήριο της οδού Σοφοκλέους,
έως την 1^η Δεκέμβρη

ΔΗΜΗΤΡΑ ΣΑΜΙΟΥ, Τα πολιτικά δικαιώματα των Ελληνίδων 1864-1952: Ιδιότητα του πολίτη και καθολική ψηφοφορία, εκδόσεις Π. Ν. Σάκκουλας, σελ. 404

«…Είναι η ιστορική μέρα όπου η ελληνίδα παρουσιάστηκε για πρώτη φορά μπροστά στις κάλπες σαν πολίτης για να εκλέξει το δήμαρχο του τόπου. Το προνόμιο αυτό το χάρηκαν οι 240 γυναίκες της Θεσσαλονίκης, που είχαν την προνοητικότητα να εγγραφούν εγκαίρως στους εκλογικούς καταλόγους[…] Το να υπάρχουν σήμερα 240 γυναίκες που ψήφισαν χωρίς ν’ ανατραπή το σύμπαν, χωρίς να εγκαταλειφτούν τα σπίτια τους και τα παιδιά τους, χωρίς να επακολουθήσουν διαζύγια, μαλλιοτραβήγματα, ξυλοκοπήματα αναμεταξύ στα αντρόγυνα, το γεγονός αυτό  είναι το ισχυρότερο έμπρακτο επιχείρημά μας που δεν θα μπορέσει να αντικρούσει και η μεγαλύτερη κακοπιστία των κηρυγμένων αντιπάλων μας…».

Με αυτόν τον τρόπο η Αύρα Θεοδωρόπουλου, πρωτοπόρα μορφή του φεμινιστικού κινήματος στον εικοστό αιώνα, υποδέχεται τη συμμετοχή 240 γυναικών εκλογέων στην αναπληρωματική εκλογή για το δήμο Θεσσαλονίκης στις 14 Δεκεμβρίου 1930, η οποία είναι και ιστορικά η πρώτη συμμετοχή γυναικών σε εκλογές που διεξήχθησαν στο ελληνικό κράτος. Ακολούθησε η συμμετοχή 400 γυναικών στην αναπληρωματική εκλογή για το δήμο Σάμου στις 10 Μαρτίου 1931, ένα χρόνο μετά η συμμετοχή στην αναπληρωματική εκλογή του δήμου Πειραιά, ενώ τέλος στις δημοτικές και κοινοτικές εκλογές της 11^ης Φεβρουαρίου 1934 συμμετέχουν στο σύνολο της χώρας 10.571 γυναίκες.

Το εξαιρετικά περιορισμένο εκλογικό δικαίωμα των γυναικών για τις δημοτικές και κοινοτικές εκλογές είχε θεσμοθετηθεί με το εκτελεστικό διάταγμα της 5.2.1930. Εν συνεχεία, 14 χρόνια μετά, το 1944, γυναίκες και άνδρες συμμετέχουν καθολικά στην ανάδειξη του Εθνικού Συμβουλίου της ΠΕΕΑ (23 και 30 Απριλίου) αλλά και στις αυτοδιοικητικές εκλογές της «Ελεύθερης Ελλάδας» (29 Οκτωβρίου). Λίγο πριν το τέλος του εμφυλίου πολέμου με τον Ν. 959/1949 επιτρέπεται η εγγραφή σε εκλογικούς καταλόγους όλων Ελληνίδων από 21 ετών και επάνω με προοπτική να ψηφίσουν το 1953 όσες είχαν ηλικία από 25 έτη και πάνω. Με τον Ν. 1730/1951 επικυρώνονται οι διαδικασίες της εγγραφής και στις τοπικές εκλογές της 5^ης Απριλίου 1951 ψηφίζουν 734.750 γυναίκες – δηλαδή των 82% των εγγεγραμμένων στους καταλόγους – και εκλέγονται 71 δημοτικές και 56 κοινοτικές σύμβουλοι. Τέλος, ο Ν. 2159/1952 αποδίδει δικαίωμα ψήφου στις γυναίκες και για τις βουλευτικές εκλογές το οποίο και ασκείται για πρώτη φορά στην αναπληρωματική εκλογή της περιφέρειας του νομού Θεσσαλονίκης (18 Ιανουαρίου 1953), οπότε και εκλέγεται ως πρώτη βουλευτίνα η Ελένη Σκούρα.

Η απόδοση εκλογικού δικαιώματος στις γυναίκες το 1952 ήταν το  αποτέλεσμα μιας μακράς και επίπονης κινητοποίησης αρκετών Ελληνίδων μέσα από πολλές γυναικείες/φεμινιστικές οργανώσεις και μερική αποκατάσταση μιας πολιτικής αδικίας η οποία, ωστόσο, αποτέλεσε συστατικό κομμάτι της ελληνικής κοινωνικοπολιτικής διευθέτησης για σχεδόν 130 χρόνια. Η μελέτη της κας Δήμητρας Σαμίου έρχεται να καλύψει ένα σημαντικό κενό στην εγχώρια βιβλιογραφία περί πολιτικής συμμετοχής, προσφέροντας έναν πολύτιμο οδηγό για την ιστορία των πολιτικών αγώνων και δημοσίων συζητήσεων ως προς το ζήτημα της γυναικείας ψήφου. Πρόκειται για μια δουλειά που φιλοδοξεί να προσφέρει μια μάκρο θέαση της εξέλιξης των γυναικείων πολιτικών δικαιωμάτων στην Ελλάδα και ταυτόχρονα ένα θεωρητικό προβληματισμό για την μεταβαλλόμενη κατανόηση της ιδιότητας του πολίτη στην έμφυλη διάστασή της. 

Η Ελλάδα, ως προς τη διεύρυνση του δικαιώματος της ψήφου, χαρακτηρίζεται από ένα διεθνές οξύμωρο: παρότι η κατοχύρωση του καθολικού δικαιώματος της ψήφου με το Σύνταγμα του 1864 προηγήθηκε χρονικά της κατοχύρωσης του δικαιώματος σε άλλες χώρες, η καθολική συμπερίληψη των γυναικών στο εκλογικό σώμα καθυστέρησε σχεδόν έναν αιώνα (1952). Το εν λόγω χρονικό χάσμα, στην πραγματικότητα, φανερώνει αφενός τις κυρίαρχες αντιλήψεις για το ρόλο της γυναίκας στην ελληνική κοινωνία – οι οποίες επιδρούν και στον πολιτικό της ρόλο – και αφετέρου την, ως ένα βαθμό, εργαλειακή αντίληψη της πολιτικής συμμετοχής απότοκο της ιδιόμορφης ανάπτυξης αντιπροσωπευτικών και δημοκρατικών θεσμών στην ελληνική πολιτική. Ο πολιτειακός αποκλεισμός των γυναικών ανάχθηκε στην ιδιαιτερότητα της γυναικείας φύσης και των καθηκόντων που απορρέουν από αυτή (μέριμνα για τα του οίκου), αλλά, ταυτόχρονα, και σε στιγμές ευνοϊκές για την άρση του, διατηρήθηκε υπό την αίρεση της δραματικής μεταβολής των εκλογικών συσχετισμών.

Το εν λόγω βιβλίο αναμετρήθηκε με ένα αχαρτογράφητο πεδίο το οποίο, πέρα από συγκεκριμένες πολύ σημαντικές μελέτες, δεν έχει μελετηθεί διεξοδικά στο χρονικό εύρος που όρισε η συγγραφέας (1822-1952). Σε αυτό το πλαίσιο, το περιεχόμενό του κινείται σε μια περισσότερο περιγραφική παρά αναλυτική κατεύθυνση. Η κα. Σαμίου επεξεργάστηκε ένα εντυπωσιακά εκτεταμένο εμπειρικό υλικό το οποίο και αξιοποίησε παρουσιάζοντάς το σε τρείς άξονες: ο πρώτος αφορά τις κοινοβουλευτικές συζητήσεις που έλαβαν χώρα κατά περιόδους για το δικαίωμα της ψήφου και οι οποίες συνθέτουν τον επίσημο πολιτικό λόγο για το εν λόγω ζήτημα· ο δεύτερος άξονας περιλαμβάνει τις αντιπαραθέσεις – επιστημονικές, πολιτικές και ιδεολογικές – για τη γυναικεία ψήφου, αναδεικνύοντας όχι μόνο τα διαφορετικά σώματα επιχειρημάτων για το «υπέρ» ή το «κατά» αλλά και εν τέλει τις κυρίαρχες και ετερόδοξες αντιλήψεις περί δημοκρατίας που εμφανίζονταν κατά περιόδους στον ελληνικό δημόσιο χώρο. Ο τρίτος άξονας καταγράφει τις μορφές συλλογικής οργάνωσης και κινητοποίησης των γυναικών, περιγράφοντας ταυτόχρονα και τους διαφορετικούς τρόπους διεκδίκησης του δικαιώματος της ψήφου αλλά και νοηματοδότησης του περιεχομένου του στο εσωτερικού του φεμινιστικού/γυναικείου κινήματος.  

Είναι αναμενόμενο ότι μια μελέτη αυτού του χρονικού και θεματικού εύρους να έχει αρκετά κενά και το κυριότερο να αφήνει πολλά ανοιχτά ερωτήματα. Ωστόσο η συγγραφέας κατορθώνει να αφηγηθεί με ικανοποιητικό τρόπο το γυναικείο πολιτικό ζήτημα στις διαφορετικές εκφάνσεις του, να το εντάξει στο πολιτικό πλαίσιο κάθε εποχής, να επισημάνει τις ευκαιρίες και τους περιορισμούς, να παρακολουθήσει τις αλλαγές στη σημειολογία του δημοσίου λόγου και να ερμηνεύσει τις εξελίξεις υπερβαίνοντας την απλή παράθεση γεγονότων – η οποία προφανώς και από μόνη της είναι εξαιρετικά χρήσιμη. Σε κάθε περίπτωση πρόκειται για ένα βιβλίο που ενημερώνει, προβληματίζει, επιδέχεται πολλαπλές αναγνώσεις και αποτελεί πλέον αυτονόητη αναφορά για το εν λόγω θέμα.

Υπο μία έννοια, το 1952, ενδεχομένως, να μην ήταν και το τέλος της διαδρομής, αλλά και μια αφετηρία για νέους αγώνες από το γυναικείο/φεμινιστικό κίνημα για την ουσιαστικότερη εμπέδωση των κερδισμένων πολιτικών δικαιωμάτων και την κατοχύρωση και εμβάθυνση της έμφυλης ισότητας και στο κοινωνικό πεδίο. Η κα. Σαμίου αναφέρει ότι «…η απονομή του εκλογικού δικαιώματος ήταν το κλειδί που άνοιξε το δρόμο για όλα όσα ακολούθησαν, αν και υπήρχαν εξαιρέσεις και παραβιάσεις που ακύρωναν το πνεύμα της ισοπολιτείας…» (σελ. 349). Η επίτευξη του καθολικού δικαιώματος ψήφου ήταν αποτελέσματα της πίεσης των γυναικείων οργανώσεων, προέκυπτε σαν ώριμο αίτημα μέσα από την κοινωνική εξέλιξη, ωστόσο ικανοποιήθηκε σε μια χρονική στιγμή που οι πολιτικοί συσχετισμοί ήταν ευνοϊκοί για το κράτος και για τις πολιτικές δυνάμεις που είχαν συνδεθεί με το κράτος εκείνη την εποχή. Αυτό δεν σημαίνει, βέβαια, ότι το εν λόγω γεγονός ήταν ήσσονος σημασίας, αλλά ότι ο τρόπος απόδοσής του εμπεριέχει και όλα εκείνα τα στοιχεία που εμπόδισαν την ουσιαστική εφαρμογή του τις επόμενες δεκαετίες – την έλλειψη δημοκρατικής κουλτούρας και την εργαλειακή αντιμετώπιση του θέματος και από μέρος των ίδιων των γυναικών. Σε αυτό το πλαίσιο, το παρόν βιβλίο μπορεί να εισφέρει στη διαμόρφωση μιας συλλογικής συνείδηση για την αξία του εκλογικού δικαιώματος, τους σκληρούς αγώνες που χρειάστηκαν για να διεκδικηθεί και την ανάγκη να αποκτήσει ένα νέο περιεχόμενο που θα ταυτίζεται με τους στόχους μιας δημοκρατικής πολιτείας στον 21^ο αιώνα.

Ο Κώστας Ελευθερίου είναι υπ. δρ Πολιτικής Επιστήμης (ΕΚΠΑ, ΝΟΠΕ)