Οι «Αναγνώσεις» εγκαινιάζουν αυτή τη
στήλη σχολιασμού κλασσικών κειμένων από διάφορες γνωστικές περιοχές. Στόχος μας
είναι να ξαναδιαβαστούν τα κείμενα αυτά στη σημερινή συγκυρία και να
αναδειχθούν εκείνα τα στοιχεία που τα καθιστούν επίκαιρα.
Η 8η θέση του Μαρξ
για τον Φόιερμπαχ
ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΓΑΒΡΟΓΛΟΥ
(Το έργο του Φρίντριχ Έγκελς Λουδοβίκος Φόιερμπαχ και το Τέλος της
Κλασικής Γερμανικής Φιλοσοφίας πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Neue Ζeit»,
τέταρτος χρόνος, αρ. 4 και 5 και κυκλοφόρησε σε πρώτη έκδοση σε βιβλίο το 1888
από τον οίκο I.Η.W. Dietz, Stuttgart. Σε παράρτημα του βιβλίου
συμπεριλαμβάνονται οι 11 θέσεις του Μαρξ. Στα ελληνικά το βιβλίο με το
παράρτημα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αθηνά το 1927 σε μετάφραση Κ.Ζαχαριάδη, από τις εκδόσεις Θεμέλιο το 1967
σε μετάφραση Φ. Φωτίου, και από τις εκδόσεις Ερατώ το 2004 σε μετάφραση Γ.
Μπλάνα.)
Έγραφε ο Φρίντριχ Ένγκελς στον πρόλογο της πρώτης έκδοσης του Λουδοβίκος
Φόιερμπαχ και το Τέλος της Κλασικής Γερμανικής Φιλοσοφίας το 1888: “Πριν
στείλω τις γραμμές τούτες στο τυπογραφείο ξέθαψα άλλη μια φορά το παλιό
χειρόγραφο του 1845-46 [του Μαρξ] και το ξανακοίταξα. Το μέρος για το Φόιερμπαχ
δεν είναι αποτελειωμένο. Το μέρος που είναι έτοιμο αποτελείται από μια έκθεση
για την υλιστική αντίληψη της ιστορίας, που αποδείχνει μόνο πόσο ατελείς ήταν
οι τοτινές μας γνώσεις για την οικονομική ιστορία. Η ίδια η κριτική της
φοϊερμπαχικής διδασκαλίας λείπει απ' αυτό· ήταν λοιπόν για τον τωρινό σκοπό
άχρηστο. Αντίθετα, σε ένα παλιό τετράδιο του Μαρξ βρήκα τις έντεκα θέσεις για
το Φόιερμπαχ που δημοσιεύονται στο παράρτημα. Είναι σημειώσεις για κατοπινή
επεξεργασία, ριγμένες βιαστικά στο χαρτί, χωρίς καθόλου να προορίζονται για
δημοσίευση, ανεχτίμητες όμως σαν το πρώτο ντοκουμέντο, όπου έχει ριχτεί ο
μεγαλοφυής σπόρος της καινούργιας κοσμοθεωρίας.”[1]
Για δεκαετίες ένα δίλημμα ταλαιπωρεί
πολλούς μαρξιστές: προηγείται η πράξη της θεωρίας ή η θεωρία της πράξης; Πολλοί
έχουν βρει μία ανακουφιστική απάντηση στη 11η θέση του Μάρξ για τον Φόιερμπαχ: “Οι
φιλόσοφοι μονάχα εξηγούσαν με διάφορους τρόπους τον κόσμο, το ζήτημα όμως είναι
να τον αλλάξουμε.” Μην ασχολείστε πια με τη θεωρία, προσπαθήστε να αλλάξετε τον
κόσμο, φαίνεται να υποστηρίζει ο Μαρξ. Αν, όμως, όπως πολλοί διατείνονται, δεν
έχουμε τα θεωρητικά εργαλεία, πώς θα προχωρήσουμε; Μήπως θα πρέπει πρώτα να
γίνουν οι θεωρητικές επεξεργασίες, να συμφωνήσουμε για την επάρκεια της
θεωρίας, και μετά να την εφαρμόσουμε και να φέρουμε την πολυπόθητη αλλαγή;
Η 11η θέση είχε πάντοτε έναν συμβολικό
χαρακτήρα –είναι χαραγμένη στη είσοδο του Πανεπιστημίου Humboldt στο Βερολίνο
αλλά και στον τάφο του Μαρξ, μαζί με την έκκληση για την ενότητα των εργατών. Η
θέση αυτή, εύπεπτη και ηθικά ενάρετη, απέκτησε μία εντυπωσιακή μαζικότητα στη
διάρκεια του 20ου αιώνα, ενδεχομένως επειδή μία τέτοιου είδους προσήλωση στην
11η θέση, αποτελεί ένα βολικό άλλοθι για να αποφευχθεί η εμπλοκή με την
καθημερινότητα και τις μύριες (πρακτικές) πλευρές της μιας και η «τελειοποίηση»
της θεωρίας χρειάζεται πολύ, πάρα πολύ χρόνο. Σε αυτήν ακριβώς την
καθημερινότητα αναφέρεται ο Μαρξ με την 8η θέση του: “Η κοινωνική ζωή είναι στην ουσία της πρακτική. Όλα
τα μυστήρια, που παρασέρνουν την θεωρία προς τον μυστικισμό, βρίσκουν την
λογική τους λύση στην ανθρώπινη πράξη και στην κατανόηση αυτής της πράξης.” Παρά το γεγονός ότι
εκφράζει με πολύ πιο σύνθετο τρόπο την μεθοδολογία του Μαρξ, η θέση αυτή δεν
κατάφερε να “επιβληθεί” επί της 11ης.
Η θεωρία, υπονοεί ο Μαρξ, δεν είναι κάτι το
μεταφυσικό, δεν προκύπτει από Σωκρατικού τύπου εκμαιεύσεις, ούτε καν από την
συλλογή εμπειρικών στοιχείων και την προσπάθεια αναζήτησης ενός θεωρητικού
σχήματος που θα αναδείξει τις σχέσεις μεταξύ τους. Η 8η θέση ανανοηματοδοτεί
την έννοια της θεωρίας και προσδιορίζει τους τρόπους με τους οποίους μπορούν να
συγκροτηθούν θεωρητικά σχήματα και, το σημαντικότερο, τον τρόπο που θα
“επιλύονται” οι δυσκολίες της θεωρίας. Η θέση αυτή, όμως, υπογραμμίζει και κάτι
άλλο: η πράξη με την θεωρία δεν είναι
δύο διαφορετικές διεργασίες, αλλά αποτελούν ένα όλο, με την προϋπόθεση ότι
στο αξιακό σύστημα του υποκειμένου θα υπάρχει πρώτιστα η πρόθεση συμμετοχής
στην συχνά άτσαλη αλλά, τελικά, απελευθερωτική για τη συγκρότηση της θεωρίας
καθημερινότητα. Οι τρόποι συμμετοχής και οι τρόποι συγκρότησης της θεωρίας δεν
συγκεκριμενοποιούνται, γιατί ο Μάρξ (εδώ τουλάχιστον) δεν δίνει συνταγές. Ο
Μαρξ προτείνει μία μεθοδολογία η οποία, όμως, δεν είναι ουδέτερη, δεν είναι ένα
εργαλείο για το ποιος είναι ο αποτελεσματικότερος τρόπος να συγκροτηθεί μία
θεωρία. Αντιθέτως προτείνει μία μεθοδολογία που προκύπτει από ένα αξιακό
πλαίσιο και το οποίο υπαγορεύει ότι η δόμηση ενός κριτικού λόγου μπορεί να γίνει
μόνο με αναφορά στη πρακτική - ως καθημερινότητα αλλά και ως “εργαστήριο” για
τις όποιες θεωρητικές αποσαφηνίσεις. Έτσι η πρακτική δεν αποκτά μία
προτεραιότητα έναντι της θεωρίας. Προτεραιότητα έχει η πεποίθηση ότι η
συμμετοχή στην πράξη ως μέρος του αξιακού μας συστήματος είναι η αναγκαία
προϋπόθεση για την συγκρότηση της θεωρίας.
Τα δύο τελευταία χρόνια υπήρξαν
ενδιαφέρουσες θεωρητικές συμβολές, ιδιαίτερα μετά το κίνημα των αγανακτισμένων
αλλά και με αφορμή την κοινωνική δικτύωση και την αλληλεγγύη, από άτομα αλλά
και συλλογικότητες που δεν δίστασαν να “βρωμίσουν” τα χέρια τους εμπλεκόμενοι
σε πρωτόγνωρες διαδικασίες χωρίς υποχρεωτικά την καθοδήγηση μιας θεωρίας, αλλά
με σκοπό να διαμορφώσουν (νέες) θεωρητικές προσεγγίσεις. Είναι επεξεργασίες που
δεν εδράζονται αποκλειστικά σε μία αυτοαναφορική ακαδημαϊκή κουλτούρα, αλλά
συχνά αποκτούν ταυτότητα όντας σε πολεμική με αυτήν. Και αυτό αποτελεί μία
άλλη, ίσως ξεχασμένη, πτυχή της 8ης θέσης: ότι η πράξη ως πεδίο “επίλυσης των
δυσκολιών μιας θεωρίας” αποτελεί, ενδεχομένως, την μεγαλύτερη απειλή στον
στείρο ακαδημαϊσμό των ημερών μας.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου