Ο εχθρός μέσα μας

Προδημοσίευση από το καινούριο βιβλίο του Τζβετάν Τοντόροφ, Οι εσωτερικοί εχθροί της Δημοκρατίας

Έλενα Χασαλεύρη- The skin-dowry

Οι έμφυτοι κίνδυνοι της ίδιας της δημοκρατικής ιδέας προέρχονται από την απομόνωση και την αποκλειστική ανάδειξη ενός από τα συστατικά της. Οι διάφοροι κίνδυνοι συνενώνονται όταν παρουσιάζεται μια μορφή υπερβολής. Ο λαός, η ελευθερία, η πρόοδος αποτελούν συστατικά στοιχεία της δημοκρατίας, αλλά αν κάποιο από αυτά χειραφετηθεί από τη σχέση του με τα υπόλοιπα ξεφεύγοντας από κάθε προσπάθεια περιορισμού και αναδειχθεί σε μοναδική αρχή, κινδυνεύει να μετατραπεί σε λαϊκισμό, υπερφιλελευθερισμό, μεσσιανισμό – τους εσωτερικούς εχθρούς της δημοκρατίας.

Αυτό που οι αρχαίοι Έλληνες αποκαλούσαν ύβρη ή έλλειψη μέτρου, θεωρούνταν το χειρότερο ελάττωμα της ανθρώπινης δράσης: μια βούληση μεθυσμένη από τον εαυτό της, μια έπαρση που πείθει το άτομο για την παντοδυναμία του. Το αντίθετό της, η μετριοπάθεια, η ηπιότητα, θεωρούνταν ως η κατεξοχήν πολιτική αρετή. [...]

Σύμφωνα με τους αρχαίους Έλληνες, οι θεοί τιμωρούν την υπερηφάνεια των ανθρώπων που θέλουν να μπουν στη θέση τους πιστεύοντας ότι μπορούν να αποφασίζουν για όλα. Σύμφωνα με τον χριστιανισμό, ο άνθρωπος είναι ήδη πριν από τη γέννησή του σημαδεμένος από το προπατορικό αμάρτημα, το οποίο περιορίζει δραστικά όλες του τις φιλοδοξίες. Οι κάτοικοι των σύγχρονων δημοκρατικών χωρών δεν πιστεύουν αναγκαστικά σε θεούς ή στο προπατορικό αμάρτημα. Τροχοπέδη στις φιλοδοξίες τους αποτελεί η ίδια η πολυπλοκότητα του κοινωνικού ιστού και του δημοκρατικού καθεστώτος, οι πολλαπλές απαιτήσεις που έχει να συμφιλιώνει τα αποκλίνοντα συμφέροντα τα οποία προσπαθεί να ικανοποιήσει. Ο πρώτος αντίπαλος της δημοκρατίας είναι η απλούστευση, που υποβαθμίζει τον πληθυντικό σε ενικό ανοίγοντας τον δρόμο στην υπερβολή. [...]

***

Το 2011 στην Ευρώπη μιλούσαμε κυρίως για την κρίση και την ευρωπαϊκή αδυναμία, για την ανικανότητα που επέδειξαν τα κράτη που απαρτίζουν την Ευρωπαϊκή Ένωση να συμφωνήσουν γύρω από στην πολιτική που πρέπει να ακολουθήσουν (δεδομένου ότι η συμφωνία φαινόταν απαραίτητη) ή ακόμα και γύρω από τον ευάλωτο χαρακτήρα του νέου ευρωπαϊκού νομίσματος, του ευρώ. Οι αρχηγοί αυτών των κρατών συμπεριφέρονται κατά κανόνα όπως τα άτομα στους κόλπους ενός έθνους που εστιάζουν στα συμφέροντά τους παραμελώντας το κοινό καλό. Η ελπίδα της Ευρώπης να γίνει «μια ήρεμη δύναμη» απομακρύνεται. Στις ΗΠΑ το ισχυρό κίνημα Tea Party στρέφει την εσωτερική και εξωτερική πολιτική της χώρας σε κατεύθυνση αντίθετη με την αλληλεγγύη: κάθε κυβερνητική παρέμβαση υπέρ του κοινού καλού αντιμετωπίζεται με καχυποψία. Όπως οι poujadistes στη Γαλλία, πάνω από μισό αιώνα νωρίτερα, οι οπαδοί του απαιτούν δραστική μείωση των φόρων και εγκατάλειψη κάθε ιδέας ανακατανομής του πλούτου. Ο πρόεδρος Ομπάμα, που θέλει να κρατήσει κεντρώα συμβιβαστική στάση, είναι ανίκανος να προωθήσει τις μεταρρυθμίσεις περί κοινωνικής προστασίας και οικολογικού ελέγχου, και οι εχθροί του τον θεωρούν επικίνδυνο εξτρεμιστή (όπως προτιμά ο καθένας: αιμοσταγή κομουνιστή ή Άραβα τρομοκράτη).

Οι «ανθρωπιστικοί» πόλεμοι εγείρουν ελάχιστες αντιδράσεις στις χώρες που τους διεξάγουν, και μάλιστα χαίρουν καλής φήμης, γίνονται το πρότυπο των δυτικών στρατιωτικών επεμβάσεων, παρότι αντιπροσωπεύουν μια επανεμφάνιση του πολιτικού μεσσιανισμού. Παρά τις κρίσεις που προκαλεί, η υπερφιλελεύθερη ιδεολογία εξακολουθεί να κυριαρχεί στους κυβερνητικούς κύκλους πολλών χωρών. Η οικονομική παγκοσμιοποίηση στερεί τους λαούς από την πολιτική τους εξουσία, και η λογική του μάνατζμεντ, που καταλήγει στο καλούπωμα του νου, εξαπλώνεται παντού. Ο λαϊκισμός και η ξενοφοβία εντείνονται, εξασφαλίζοντας την επιτυχία των εξτρεμιστικών κομμάτων. [...]

Μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και τις αποκαλύψεις για τα εγκλήματα του ναζισμού, ιδιαίτερα την εξολόθρευση και υποδούλωση ολόκληρων πληθυσμών στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και εξόντωσης, η κοινή γνώμη στη Δύση ήθελε πάντοτε να επιμένει στην απόσταση που μας χωρίζει απ’ αυτά τα τέρατα. Ως τις μέρες μας εγείρονται διαμαρτυρίες κάθε φορά που κάποιος ιστορικός, μυθιστοριογράφος ή κινηματογραφιστής αποδίδει στους δράστες αυτών των πράξεων κίνητρα τα οποία θα μπορούσαμε να μοιραζόμαστε. Δηλώνουμε τότε ότι η επιθυμία να κατανοήσουμε ή, έστω, να εντάξουμε σ’ ένα ιστορικό περιβάλλον τα γεγονότα του παρελθόντος ισοδυναμεί με τη δικαιολόγησή τους. Το να σκεφτόμαστε ότι ο Χίτλερ ήταν ένα ανθρώπινο ον που είχε κάποια κοινά χαρακτηριστικά μ’ εμάς μας σκανδαλίζει. Αυτό το κακό είναι τρομακτικό, προτιμάμε λοιπόν να πιστεύουμε ότι είναι μια τερατώδης ανωμαλία, έξω από την ιστορία και τη φύση μας.

Κι όμως, υπήρξαν οι φωνές μιας μειοψηφίας που υποστήριζαν το αντίθετο, μολονότι είχαμε λιγότερη διάθεση να τις ακούσουμε. Σχετικά με τη διανοητική ιστορία του ναζισμού, ένας από τους πιο οξυδερκείς ειδήμονες, ο Τζορτζ Λ. Μόσσι, παρατηρεί ότι ο ρατσισμός που βρισκόταν στη βάση του έχει κοινά χαρακτηριστικά με δόγματα πολύ πιο αξιοσέβαστα. Ο ρατσισμός, γράφει, «δεν αποτελεί μια παρέκκλιση της ευρωπαϊκής σκέψης ή απομονωμένες στιγμές τρέλας, αλλά αναπόσπαστο μέρος της ευρωπαϊκής εμπειρίας», είναι «συνδεδεμένος με όλες τις αρετές που οι σύγχρονοι καιροί δεν παύουν να εξυμνούν». Πολεμώντας με τις ελεύθερες γαλλικές δυνάμεις στη διάρκεια του πολέμου, ο Ρομαίν Γκαρύ προσπάθησε να αποκαλύψει, από τα πρώτα του ήδη βιβλία, την ανθρώπινη διάσταση του εχθρού, ή, πράγμα που καταλήγει στο ίδιο, τη δική μας απανθρωπιά. Στο βιβλίο του Τουλίπα, που δημοσιεύτηκε το 1946, ο θείος Νατ, ένας μαύρος από το Χάρλεμ, λέει: «Αυτό που είναι εγκληματικό στον Γερμανό είναι ο Άνθρωπος». Αργότερα, στο Μεγάλο Ήμισυ, ο Αλγερινός Ρατόν λέει στον φίλο του Λυκ: «Ξέρεις πόσοι Γερμαναράδες υπάρχουν στον κόσμο; Τρία δισεκατομμύρια». Για τον Γκαρύ δεν είναι μόνο οι σύγχρονοι καιροί που πρέπει να κλητεύσουμε για να εξηγήσουμε τον ναζισμό αλλά ολόκληρη η ιστορία της ανθρωπότητας. [...]

Οι σημερινές αλλαγές της δημοκρατίας δεν είναι αποτέλεσμα ούτε συνωμοσίας ούτε κακής προαίρεσης, γι’ αυτό και είναι τόσο δύσκολο να αναχαιτιστούν. Προέρχονται από μια εξέλιξη νοοτροπιών, που συνδέεται με μια σειρά πολλαπλών, ανώνυμων, υπόγειων αλλαγών που ξεκινούν από την τεχνολογία και φτάνουν στη δημογραφία περνώντας από τη γεωπολιτική. Η προώθηση του ατόμου, η αυτονόμηση της οικονομίας, ο μερκαντιλισμός της κοινωνίας δεν μπορούν να ανακληθούν μ’ ένα διάταγμα της Εθνικής Συνέλευσης ούτε με την κατάληψη μιας νέας Βαστίλης. Η εμπειρία των ολοκληρωτικών καθεστώτων μάς θυμίζει ότι, αν αγνοήσουμε αυτούς τους μεγάλους ιστορικούς άξονες, θα οδεύσουμε αναπόφευκτα προς την καταστροφή. Εξάλλου, δεν πιστεύω ότι η σωτηρία έγκειται σε κάποια τεχνολογική καινοτομία, που θα έκανε ευκολότερη τη ζωή όλων. Η τεχνολογία προόδευσε εξαιρετικά στη διάρκεια του αιώνα που πέρασε, επιτρέποντας να ελέγχουμε όλο και καλύτερα τον υλικό κόσμο, όμως αυτή η πρόοδος έχει μια φοβερή συνέπεια: τη συνειδητοποίηση ότι καμιά τεχνολογία δε θα μπορέσει να ικανοποιήσει όλες μας τις προσδοκίες. Δεν αρκεί να βελτιώνουμε επ’ αόριστον τα εργαλεία, πρέπει ταυτοχρόνως να θέσουμε το ερώτημα των στόχων που επιδιώκουμε: Σε ποιο κόσμο ευχόμαστε να ζήσουμε; Τι ζωή θέλουμε να κάνουμε;

Το βιβλίο κυκλοφορεί σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις Πατάκη