Θεωρίες Συνωμοσίας, πολιτικός ανορθολογισμός και ελληνική κρίση

Του ΒΑΓΓΕΛΗ ΤΖΟΥΚΑ

H σύγχρονη άνθηση των θεωριών συνωμοσίας και των αντίστοιχων πολιτικό-ιδεολογικών επενδύσεων τους δεν αποτελεί μια ακόμη «ελληνική ιδιαιτερότητα». Όπως έχει δείξει ο P. Andre-Taguieff, οι θεωρίες αυτές έχουν γνωρίσει μια άνευ προηγουμένου εξάπλωση στη σύγχρονη μαζική κουλτούρα, διαδίδοντας μοτίβα που μέχρι τη δεκαετία του 1970 χαρακτήριζαν «μια άκρα Δεξιά θρεμμένη με τον μεγάλο πολιτικό μύθο που είχαν κατασκευάσει οι αντεπαναστάτες στοχαστές στα τέλη του 18^ου αιώνα, τον μύθο της διεθνούς συνωμοσίας ενάντια στον χριστιανικό πολιτισμό».

Η τεράστια και πολύπλευρη κρίση των τελευταίων ετών δεν θα μπορούσε παρά να επιτρέψει την αναζωπύρωση των θεωριών αυτού του τύπου και την δυναμική τους εμφάνιση στη δημόσια σφαίρα. Εκμεταλλευόμενοι, μεταξύ άλλων, την ανάπτυξη των μέσων κοινωνικής δικτύωσης αλλά και την τηλεοπτική κουλτούρα, οι θιασώτες των θεωριών αυτών προβάλλουν τις αντιλήψεις τους σε ολοένα και πιο διευρυμένα ακροατήρια. Στo σημείωμα αυτό, θα επιχειρηθεί η συνοπτική παρουσίαση ορισμένων θεωριών αυτού του τύπου και η ανάλυση της ενδεχόμενης πολιτικής και πολιτισμικής σημασίας τους, εντός του ρευστού περιβάλλοντος που διαμορφώνει η ελληνική κρίση.

Είναι προφανές -και τεκμηριωμένο ιστορικά- ότι σε περιόδους μεγάλων κοινωνικών και οικονομικών ανακατατάξεων αφθονούν οι ανορθολογικές θεωρήσεις της πραγματικότητας. Τα τελευταία είκοσι χρόνια, η ελληνική περίπτωση δεν αποτελεί εξαίρεση στην άνθηση τέτοιου είδους θεωριών. Σε γενικές γραμμές μπορούμε να ισχυρισθούμε ότι αυτές οι θεωρήσεις «ήταν πάντοτε εδώ», παρούσες κάτω από την επιφάνεια του εκσυγχρονισμού των θεσμών και των δομών της ελληνικής κοινωνίας. Επαναλαμβάνουμε και πάλι τον ισχυρισμό ότι σε περιόδους τεράστιων ανακατατάξεων και κρίσεων, όπως η σημερινή, αυξάνεται η πίστη σε εκδοχές του ανορθολογικού, σε θρησκευτικές και παρά-θρησκευτικές δοξασίες, σε θεωρίες που αποτυπώνουν αυτό που ο Ταγκιέφ ονομάζει «συνωμοσιολογικό φαντασιακό». Αποτυπώνοντας μια γενικότερη ευρωπαϊκή και, ενδεχομένως, πλανητική τάση, οι θεωρήσεις που εμμένουν στην ύπαρξη πανίσχυρων μυστικών εταιρειών που κινούν τα νήματα της ιστορίας και στην ερμηνεία του κόσμου με βάση εκδοχές του εσωτερισμού-αποκρυφισμού ήταν στην πραγματικότητα ενεργές. Οι θεωρήσεις αυτές είναι ευρύτατα διαδεδομένες στους χώρους του ακροδεξιού underground, του πολιτικού εξτρεμισμού της άκρας δεξιάς. Έλαβαν μεγάλη διάδοση μέσω της τηλεόρασης και του διαδικτύου, και, όπως έχει αναδείξει o Ταγκιέφ, η παγκοσμιοποιημένη κουλτούρα κατασκευάζεται με ψήγματα αποκρυφισμού, εσωτερισμού και συνομωσιολογίας.

Ταυτοχρόνως, και σε συνάφεια με την ανάπτυξη των νεοναζιστικών κινημάτων, εξαπλώθηκαν οι θεωρήσεις που ασχολούνταν με τον επονομαζόμενο «ναζιστικό μυστικισμό», τη σχέση του υπερφυσικού με το ναζιστικό καθεστώς, αλλά και την κληρονομιά του ίδιου του ναζισμού στο μεταπολεμικό κόσμο του ψυχρού πολέμου. Μια ολόκληρη παραφιλολογία έχει αναπτυχθεί, ιδίως στις ΗΠΑ και στη δυτική Ευρώπη, γύρω από τα ζητήματα αυτά, τα οποία, συν τοις άλλοις, αναπαρίστανται και στη μαζική ποπ κουλτούρα. Ειδικά στον αμερικανικό χώρο οι απόψεις αυτές γνώρισαν εξάπλωση στους χώρους του νεοναζιστικού κινήματος, το οποίο κατευθύνεται εναντίον της ομοσπονδιακής κυβέρνησης - της υποτιθέμενης ZOG (Zionist Occupation Government). Ο αντισημιτισμός, ο ρατσισμός, η ξενοφοβία, ο αντικομμουνισμός, η παραδοσιοκρατία, ο φυλετισμός, ο εθνικισμός, συνιστούν τους πυλώνες αυτής της «κοσμοθεώρησης», που αποπειράται να επανερμηνεύσει την παγκόσμια ιστορία στη βάση των ψευδο-μυθολογικών θεμάτων του Μαύρου Ήλιου, της κληρονομιάς των Waffen-SS, της Υπερβόρεας και της Ατλαντίδας, της Απώτατης Θούλης και του Κοσμικού Πάγου, των Ιλλουμινάτι και του Κοινού της Σιων, της αναζήτησης του Ιερού Δισκοπότηρου, των Καθαρών και των Ναιτών Ιπποτών, των Ρούνων, ακόμη και των ναζιστικών ΑΤΙΑ(!) και των μυστικών βάσεων στην Ανταρκτική.

Προφανώς, όλες αυτές οι θεωρήσεις δεν απηχούν ταυτόσημα πολιτικά και κοινωνικά υποκείμενα. Όπως όμως το έχει αποτυπώσει ο Νικολας-Γκουντρικ Κλαρκ, στο έργο του Black Sun, οι πολιτικά εξτρεμιστικές και ιδεολογικά σκληροπυρηνικές αυτές θεάσεις έχουν ήδη επιδράσει έντονα κατά την τελευταία πεντηκονταετία, στους οργανωμένους ή μη φορείς των εξεγερμένων εναντίον του σύγχρονου κόσμου, για να υπενθυμίσουμε και το έργο του Τζούλιους Έβολα, ιδεολόγου-μέντορα του ιταλικού νεοφασιστικού κινήματος, το έργο του οποίου άρχισε προσφάτως να μεταφράζεται και στα ελληνικά από τις εκδόσεις Λόγχη.

Τι συνέβη την ίδια περίοδο στην Ελλάδα; Από τις αρχές της δεκαετίας του 1990, η ανάπτυξη της ιδιωτικής τηλεόρασης και η άνθηση μικρών τηλεοπτικών σταθμών, κυρίως τοπικής εμβέλειας, έδωσε τη δυνατότητα στους εγχώριους «αναλυτές» να προχωρήσουν απερίσπαστα στην συστηματική προβολή τέτοιου είδους απόψεων. Αναφέρουμε στο σημείο αυτό χαρακτηριστικά τον Δημοσθένη Λιακόπουλο, τον πρώην βουλευτή του ΛΑΟΣ Κυριάκο Βελόπουλο κ.ά. Τα βιβλία τους ουσιαστικά αναπαράγουν, σε ένα αμάλγαμα, σε ένα melting pot, όλες τις παγκοσμίως διαδεδομένες συνωμοσιολογικές θεωρίες, που κυμαίνονται από τις κλασικές θεωρήσεις  περί μυστικών εταιρειών και φθάνουν μέχρι διαστρεβλωμένα μοντέλα της μυθολογίας επιστημονικής φαντασίας περί εξωγήινων που «ζουν ανάμεσά μας» κλπ.

Κομβικής σημασίας για τη διάχυση απόψεων αυτού του τύπου σε ευρύτερα ακροατήρια αποτέλεσε η εκπομπή «Οι πύλες του ανεξήγητου», που προβάλλονταν από το ΑΛΤΕΡ και είχε παρουσιαστή τον Κώστα Χαρδαβέλλα. Από τα πλατώ του τηλεοπτικού σταθμού (εθνικής εμβέλειας σημειωτέον) παρήλασαν διαδοχικά «αστέρες» του ελληνικού underground κινήματος όπως ο Ιωάννης Φουράκης, ο Πάλμος κλπ. Η θεματολογία της εκπομπής κυμαίνονταν γύρω από τον αποκρυφισμό, τα «μυστήρια» του «άγνωστου κόσμου» που μας περιβάλλει και τα «ανεξήγητα» φαινόμενα. Ειδική αναφορά γινόταν και σε θέματα της «μυστικής» γεωπολιτικής, του είδους δηλαδή εκείνου που συνδέει τις εξωλογικές θεωρήσεις της πραγματικότητας με την γεωπολιτική προσαρμογή της χώρας στις προκλήσεις μείζονος εμβέλειας που αντιμετωπίζει.

Ταυτόχρονα την ίδια περίοδο γνώρισε εξάπλωση και ο ειδικός Τύπος  που ασχολείται με τέτοια θέματα. Αναφερόμαστε σε εκδοτικούς οίκους που προσανατολίζονται στη θεματολογία του εσωτερισμού και του αποκρυφισμού, σε περιοδικά που αναπαράγουν κατά κόρον τις θεωρίες αυτές, όπως το Strange και το Τρίτο Μάτι, σε ειδικές εκδόσεις για θέματα όπως Τα απόκρυφα μυστικά του Τρίτου Ράιχ, ή Η μυστική ιστορία του κόσμου. Ακόμη όμως και στο χώρο των καθημερινών εφημερίδων συναντά κανείς όλο και περισσότερο θέματα αυτού του τύπου, όπως και ειδικά ένθετα που συνοδεύονται μερικές φορές και με αντίστοιχα ιστορικά ή ψευδο-ιστορικά ντοκιμαντέρ σε μορφή DVD. Η διαπίστωση αυτή προφανώς αφορά πολύ περισσότερο εφημερίδες όπως η Ελεύθερη Ώρα, που συστηματικά προβάλλουν τις απόψεις αυτές.

Κεντρικό και εν πολλοίς επίδικο ζήτημα αποτελούσε, μεταξύ άλλων, στις θεωρίες που σταδιακά άρχισαν να γίνονται γνωστές, η ύπαρξη της ομάδας Ε, της μυστικής στρατιάς των διαχρονικών υπερασπιστών του ελληνισμού που κινητοποιούνται σε δύσκολους καιρούς για τη σωτηρία της πατρίδας. Η υποτιθέμενη ύπαρξη αυτής της μυστικής εταιρείας συνιστά μια απόπειρα εθνικής προσαρμογής μοτίβων του εξωτερικού. Πρόκειται, θα λέγαμε, για προσαρμογές σε τοπική κλίμακα ευρύτερων εξηγητικών και ερμηνευτικών σχημάτων που αποδίδουν τον πολιτικό και οικονομικό ανταγωνισμό σε διαμάχες μυστικών εταιρειών. Οι μυημένοι-μύστες είναι οι μοναδικοί που μπορούν να ερμηνεύσουν τα δεινά της μετανεωτερικής παγκοσμιοποίησης, οι απόλυτοι κάτοχοι της αλήθειας, οι απολογητές του πολιτικού μεσσιανισμού και της εσχατολογίας, οι κήρυκες των αποτρόπαιων φόβων αλλά και της καθολικής λυτρωτικής ελπίδας. Κεντρική θέση πίσω από αυτές τις θεωρήσεις είναι η πεποίθηση περί της ιδιαιτερότητας του ελληνισμού, της θέσης του στην ιστορική και πολιτιστική εξέλιξη της ανθρωπότητας, του ανάδελφου χαρακτήρα του. Σε ορισμένες μάλιστα εκδοχές η εταιρεία αυτή αντιμάχεται άλλες παρόμοιες εταιρείες που αντιστρατεύονται τα συμφέροντα του ελληνισμού και οι οποίες ως επί το πλείστον καθοδηγούνται από (ποιους άλλους;) τους Εβραίους και τον Παγκόσμιο Σιωνισμό.

Αν ισχύει η αρχική μας διαπίστωση περί της εξάπλωσης των θεωριών αυτών σε ευρύτερα ακροατήρια, θα είχε ενδιαφέρον να αποπειραθεί κανείς να ερμηνεύσει τις ενδεχόμενες πολιτικές όψεις του φαινομένου στη σημερινή Ελλάδα της Κρίσης. Προφανώς θα ήταν λαθεμένο να επιχειρηθεί μια καθολική σύζευξη των θεωριών αυτών με την άκρα δεξιά. Αυτού του τύπου οι αντιλήψεις, κατά τη γνώμη μας, μπορούν να γίνονται αποδεκτές από ευρύτερα ακροατήρια. Εξάλλου είναι γνωστό ότι στην πολύπλοκη και σύνθετη σύγχρονη κοινωνία οι ταυτότητες των υποκειμένων βρίσκονται υπό συνεχή αναδιαπραγμάτευση. Από την άλλη πλευρά είναι δεδομένο ότι τα μοτίβα αυτά απαντώνται πολύ πιο συχνά στο μεταίχμιο της κριτικής για το ισχύον σύστημα από την πλευρά του σκληροπυρηνικού αντιδιαφωτισμού. Ο μυστικισμός του αίματος και της φυλής, τα ρατσιστικά στερεότυπα και οι αντίστοιχες προκαταλήψεις, ο επιθετικός εθνικισμός, συνδέονται αναπόσπαστα με εκδοχές αυτών των μύθων, που ουσιαστικά επιβεβαιώνουν στο ακροατήριο τους τις κυρίαρχες προσλήψεις του σύγχρονου κόσμου ως μιας παγκόσμιας αρένας στην οποία αντιμάχονται οι ευγενείς και οι ρυπαροί, οι εκλεκτοί και οι κατώτεροι, οι πατριώτες με τους εκπροσώπους της Νέας Τάξης Πραγμάτων. Υπάρχει επίσης πάντα και μια υπόρρητη υπόμνηση του εσωτερικού εχθρού, ο οποίος, στην αντίληψη αυτή, συνδέεται πάντοτε με τις πανταχού παρούσες μυστικές ή λιγότερο μυστικές εταιρείες...

Σε κάθε περίπτωση θεωρούμε ότι τα ερωτήματα παραμένουν ανοικτά και θα ήταν ευπρόσδεκτες στο σημείο αυτό οι συμβολές των πολιτικών επιστημόνων και των πολιτικών κοινωνιολόγων προκειμένου να ερμηνευθούν οι ευδιάκριτες αυτές τάσεις θεώρησης της πραγματικότητας που κατά τη γνώμη μας χαρακτηρίζουν εκτεταμένα στρώματα της ελληνικής κοινωνίας.

Ο Βαγγέλης Τζούκας είναι πολιτικός επιστήμονας