Ταξίδια στα Βαλκάνια (5)

Εβλιγιά Τσελεμπή (1611-1684): Θεόπνευστα ταξίδια

ΤΗΣ ΑΓΓΕΛΙΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΑΚΟΠΟΥΛΟΥ

Ανάμεσα στους ιερούς χώρους που επισκέφτηκε ο Εβλιγιά, θα ήταν παράξενο να απουσίαζε ένα από τα πιο σημαντικά οθωμανικά μνημεία στη Βαλκανική, ο τουρμπές που χτίστηκε, την επαύριο της μάχης του Κοσσυφοπεδίου (1389), για να στεγάσει τα σωθικά τού Μουράτ (το σώμα του θάφτηκε στην τότε οθωμανική πρωτεύουσα Προύσα). Όπως επισημαίνει ο ίδιος στο Βιβλίο των ταξιδιών (Seyahatname), πρόκειται για μια από τις πιο σπουδαίες μάχες της περιόδου της οθωμανικής προέλασης στα Βαλκάνια –στους επόμενους αιώνες η σημασία της θα προσλάβει περισσότερες και δραματικές διαστάσεις εκτός από τη στρατιωτική που της αναγνωρίστηκε εξαρχής.

Στην αφήγησή του ο Εβλιγιά παρετυμολογεί, διογκώνει τα αριθμητικά δεδομένα και αρέσκεται να αναμιγνύει επιλεγμένες εκδοχές των γεγονότων, με προφορικές μυθοπλασίες, όπως π.χ., εκείνες για τη δολοφονία του Μουράτ από τον Μίλος Όμπιλιτς μετά το τέλος της μάχης. Ο ίδιος δίνει έμφαση στη δική του προτροπή προς τον κυβερνήτη, πάτρωνα και ανεψιό του Μελέκ Αχμέτ Πασά, να διατάξει να καθαριστεί και να επισκευαστεί τo μαυσωλείο στη μνήμη του «νικητή σουλτάνου». Η παρέμβασή του δεν εξέφραζε απλώς μεγαλύτερο σεβασμό. Ο δερβίσης Εβλιγιά προτείνει να μετατραπεί από αφύλαχτο επιτύμβιο κτίσμα σε περιτειχισμένο ευαγές ίδρυμα (βακούφι), δηλ. μια θρησκευτική/οικονομική μονάδα, που θα χρηματοδοτείται από τις προσόδους τής κοντινής πόλης Ζβέτσαν, για την ανάπτυξη ευρύτερης κοινωνικής/φιλανθρωπικής λειτουργίας υπό τον έλεγχο του ιερατείου.

Η πρότασή του αυτή, όπως διατυπώνεται, είναι πολλαπλά ενδιαφέρουσα: πρώτα-πρώτα παραπέμπει σε μια από τις δοκιμασμένες κατακτητικές μεθόδους των χρόνων της προέλασης των Οθωμανών και αποτυπώνει τη στράτευσή του στην πολιτική ιδεολογία του «ιερού πολέμου», που, όπως είναι γνωστό, αναβαθμίστηκε από τα χρόνια του Γαζή (=μαχητής της πίστης) Μουράτ Δ΄ (1623-40). Την ίδια στόχευση εξάλλου είχε και η μεταγενέστερη επιλογή τού δερβίση Εβλιγιά μέλους του ιερατείου και εμψυχωτή του στρατού να ιδρύσει και δύο τεκέδες των Χαλβετήδων στον μόλις κατακτημένο Χάνδακα και στη Ζαρνάτα στη Μάνη (1669, 1670). Μέσα λοιπόν σ’ αυτό το πλαίσιο, η αναβάθμιση του τουρμπέ τού Μουράτ Α΄, ως χώρου μνήμης/φιλανθρωπίας και η οργανική ένταξή του ως βακουφιού στο οικιστικό δίκτυο της δυτικής Βαλκανικής, πάνω στην οδό που συνδέει εμπορικά κέντρα και μεταλλεία, το αξιοποιεί πολλαπλά – πιθανότατα προς όφελος των Χαλβετήδων, αν λάβει κανείς υπόψη του τον ανταγωνισμό των ισλαμικών μυστικιστικών ταγμάτων για ιδιοποίηση όχι μόνο συμβολικού κεφαλαίου.

Όπως διατυπώνει την πρότασή του ο Εβλιγιά, δείχνει να επιδιώκει, κατά δεύτερο λόγο, τη δημιουργία ενός θρησκευτικού κέντρου σε αντιπερισπασμό με το κοντινό «μοναστήρι»-τάφο τού Koblaki/Όμπιλιτς, όπου «γίνονταν δεκτοί μέρα και νύχτα περαστικοί επισκέπτες χριστιανοί και μουσουλμάνοι» (μαρτυρείται στην πόλη Όμπιλιτς όπως μετονομάστηκε το 1912 το χωριό Γκλομποντέριτσα, 8 χλμ. ΒΔ της Πρίστινα). Με την προτεινόμενη ίδρυση ενός τέτοιου κέντρου ήταν προφανές πως το «μοναστήρι»-τάφος έχανε την αποκλειστικότητά του ως κατάλυμα ή/και ως προσκύνημα για τους μουσουλμάνους. Μόλο που δεν λέγεται ρητά, μπορούμε να υποθέσουμε πως η εν λόγω πρόταση υπονοούσε μία από τις πολλές περιπτώσεις βαλκανικού θρησκευτικού συγκρητισμού, διαδεδομένη σε λαϊκά κυρίως στρώματα. Την υπόθεση αυτή ενισχύει, εκτός από το εσχατολογικό υπόβαθρο των μονοθεϊστικών θρησκειών, και η κοινή αφετηρία με βάση την οποία αναπαριστάνονταν οι πεσόντες στη μάχη: Όπως, δηλαδή, ο Μουράτ ανακηρύχτηκε γαζής και άγιος/μάρτυρας έτσι και ο «ευγενής» Μiloš/Μηλόης λατρεύτηκε από τους χριστιανούς ως «μάρτυρας» και άγιος της πίστης. Μάλιστα σε ένα βουλγαρικό Χρονικό των ετών 1413-21 παρομοιάστηκε με τον Άγιο Δημήτριο και επίσης αναπαραστάθηκε ως στρατιωτικός άγιος (βλ. μονή Χιλανδαρίου 19^ος αι.). Επίσης με βάση την ίδια περίπου συλλογιστική, σύμφωνα με οθωμανικά χρονικά, προερχόμενα από μέλη του ιερατείου, ο Όμπιλιτς χαρακτηριζόταν μεν «καταραμένος», αλλά προκαλούσε το θαυμασμό για την ανδρεία του και αναγνωριζόταν ως fedai, δηλ. «αυτός που αυτοθυσιάστηκε για ένα σκοπό». Συνεπώς, με αυτή την ιδιότητά του, ως μαχητής που αυτοθυσιάστηκε, ο τάφος του είναι πολύ πιθανό να προσήλκυε και μουσουλμάνους προσκυνητές, όπως ακριβώς συνέβαινε και με τον πολιούχο της Θεσσαλονίκης.

Από αυτή την άποψη, στο επόμενο απόσπασμα θα μπορούσε κανείς να ανιχνεύσει ως προς τη συμβολή του Εβλιγιά, πρώτον, μια ενδο-οθωμανική τάση για ενίσχυση του μετώπου του ισλαμικού ιερατείου απέναντι σε αντίπαλες πολιτικο-ιδεολογικές τάσεις και, δεύτερον, μια σύγκλιση της μυστικής εκδοχής της ορθοδοξίας, όπως αποκρυσταλλώθηκε στα χρόνια της κατάκτησης, με μια αντίστοιχη ισλαμική εκδοχή. Τελικά, οι παραπάνω θρησκευτικές διακρίσεις δείχνουν πως οι μουσουλμάνοι κατακτητές και οι χριστιανοί κατακτημένοι εμπνέονταν από μια θεοκρατική κοσμο-αντίληψη, η οποία εκφραζόταν με παρόμοιες λατρευτικές πρακτικές, τουλάχιστον από ορισμένα στρώματα. Παρότι, λοιπόν, η κοινή μεταφυσική τους αφετηρία αποτελούσε την ιδεολογικοποιημένη αναπαράσταση των αντιπαλοτήτων τους, ως «λαοί της Βίβλου» μπορούσαν να μοιράζονται πεδία σύγκλισης/συναίνεσης (π.χ. στους πρώτους αιώνες της κατάκτησης χριστιανικοί τιμαριώτες εντάχτηκαν στον οθωμανικό μηχανισμό) ή να αντλούν λατρευτικά πρότυπα και ηθικές αξίες, όπως στο θέμα του «πολέμου για την πίστη».

Η Αγγελική Κωνσταντακοπούλου διδάσκει Βαλκανική ιστορία στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

Κόσοβο 1660

 Από εκεί [Νόβι Πάζαρ] σε [κενό] ώρες φτάσαμε στο ψηλό φρούριο της Μιτρόβιτσα. Το όνομα είναι λατινικό και σημαίνει [κενό]. Χτίστηκε από τον βασιλιά Seleshti, έναν από τους βασιλείς της Σερβίας. Αυτή η πόλη κατακτήθηκε από τον ίδιο τον Γαζή Khudavendigar [=Μονάρχης] Σουλτάνο Μουράτ Α΄ γιο του Ορχάν Γαζή το έτος [κενό]. Στη μάχη στο Κόσοβο Πόλιε ο Σουλτάνος Μουράτ θανάτωσε 700.000 άπιστους. Καθώς βάδιζε στο πεδίο τής μάχης και τα σώματα των στρατιωτών μαρτύρων ήταν στοιβαγμένα στην όχθη του ποταμού Λαμπ, ένας απαίσιος άπιστος ονόματι Koblaki [=Miloš (Κ)Οbilić] πετάχτηκε ανάμεσα από τα πτώματα των άπιστων και τον έσφαξε. Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, η δολοφονία έγινε μετά τη μάχη, όταν ο παραπάνω άπιστος, προσποιούμενος ότι ήταν απεσταλμένος, πλησίασε για να φιλήσει το χέρι του Σουλτάνου, αλλά τράβηξε το μαχαίρι και τον σκότωσε. Έπειτα καβάλησε το άλογό του και όρμησε να φύγει. Πάμπολλοι οθωμανοί στρατιώτες τον περικύκλωσαν με τα όπλα τους, αλλά κανείς δεν μπορούσε να ρίξει το δολοφόνο από το άλογό του. Μια ηλικιωμένη γυναίκα φώναξε: Ω πολεμιστές, χτυπήστε το άλογο στην οπλή, γιατί κι οι δυο, κι αυτός και το άλογο, είναι καλυμμένοι με αλυσιδωτό θώρακα. Μόλις το είπε αυτό, ένας γεροδεμένος τοξότης έριξε στην οπλή και, τότε, άλογο και αναβάτης σωριάστηκαν κάτω. Οι στρατιώτες μαζεύτηκαν γύρω του, έσπασαν το κολάρο του που σκέπαζε το λαιμό του και του τον έκοψαν. Από τότε, όταν απεσταλμένοι πλησιάζουν μέλος της Οθωμανικής δυναστείας, ο σουλτάνος κάθεται στο θρόνο του και ο απεσταλμένος, περιτριγυρισμένος απ’ όλες τις μεριές, φιλάει ένα μακρύ μανίκι του σουλτανικού ρούχου. Πρώτα φιλάει το έδαφος και μετά το μανίκι που είναι οχτώ βήματα μακρύ, χωρίς να του επιτρέπεται να πλησιάσει πιο κοντά. Αυτό ήταν το έθιμο υπό τους οθωμανούς από τη μέρα που δολοφονήθηκε ο Γαζή Khudavendigar.

Εξαιτίας αυτού του γεγονότος, αυτό το ψηλό φρούριο της Μιτρόβιτσα ονομάζεται Απαίσιο Φρούριο. Βρίσκεται πάνω στην πιο δυτική μεριά της πεδιάδας του Κοσόβου, δεν έχει γύρω του κανένα ψηλότερο μέρος. Έχει σχήμα οβάλ και χτίστηκε με πέτρες πελεκημένες. Είναι πάρα πολύ γερό και δεν μπορεί να υπονομευτεί με χαρακώματα και τούνελ. Έχει μια μοναδική πύλη. Στο εσωτερικό δεν υπάρχουν αξιομνημόνευτα κτίρια. Στη βάση τού φρουρίου ρέει ο ποταμός [κενό], που πηγάζει από τα βουνά της πόλης Πέγια [σερβικά Πετς] στην Αλβανία, ενώνεται με τον ποταμό Λαμπ και ρέει μέχρι να συναντήσει το Μοράβα. Σ’ αυτές τις περιοχές, αυτό το φρούριο ονομάζεται Μιτρόβιτσα του Κοσόβου. Υπάρχει ακόμα ένα φρούριο που λέγεται Μιτρόβιτσα του Σρεμ [=Σρέμσκα Μιτρόβιτσα στη συμβολή Δούναβη και Σάβα], αλλά είναι ερειπωμένο.

Σε απόσταση τοξοβολής από το φρούριο υπάρχει ένα ιερό του Μουσταφά Μπαμπά, με ένα τεκέ που κατοικείται από δερβίσηδες Μπεκτασί, όπου μπορούν να περάσουν τη νύχτα οι ταξιδιώτες.

Κοντά στον τεκέ είναι η πόλη Ζβέτσαν [Zvechan, 38 χλμ. ΒΔ της Πρίστινα], στο πέρα σύνορο. Ως εκεί φτάνει το εγιαλέτι της Βοσνίας. Όλοι οι πρόκριτοι από τις γύρω περιοχές της Ρωμυλίας συγκεντρώνονται σ’ αυτό το σημείο για να ευχηθούν στον κύριό μας τον Πασά ασφαλές ταξίδι. Σφάζουν ζώα και μοιράζουν κρέας στους φτωχούς. Ο κύριός μας ο Πασάς προσκυνάει δυο φορές στο τζαμί της Ζβέτσαν και κάνει ελεημοσύνες.

Αυτή η πλούσια πόλη στην πεδιάδα του Κοσόβου έχει 300 σπίτια με κεραμιδένιες στέγες. Έχει τζαμί για συγκεντρώσεις [ενν. της Παρασκευής, οπότε μνημονεύεται ο Σουλτάνος], χάνι, λουτρό και μερικά ωραία μαγαζιά. Είναι έδρα ενός διοικητή (hakim) και ενός βοεβόδα.

Η μια πλευρά αυτής της πόλης βρίσκεται στο εγιαλέτι της Βοσνίας και η άλλη της σ’ εκείνο του Μαυροβουνίου. [...]

Αφήνοντας πίσω μας τη Ζβέτσαν, ταξιδέψαμε νότια για επτά ώρες κατά μήκος της ατελείωτης πεδιάδας του Κοσόβου και φτάσαμε στο παλιό σαντζάκι, την τειχισμένη πόλη Βούστρια. […] Χτίστηκε από τους βασιλείς της Σερβίας. Το 792 [=1389] καταλήφτηκε από τον ίδιο τον Γαζί Khudavendigar. Μετά την κατάκτηση το φρούριο ισοπεδώθηκε, για να μην αποτελέσει ποτέ πια καταφύγιο των άπιστων. Τα κτίρια είναι ακόμη ορατά. [...]

Φύγαμε απ’ αυτή την πόλη, ακολουθώντας την όχθη του Λαμπ κατά μήκος της πεδιάδας του Κοσόβου προς τα νότια. Το ολόφωτο ιερό του μάρτυρα Σουλτάνου, Γαζή Khudavendigar –το χώμα του να είναι ελαφρύ, ο Θεός να αγιάσει το μυστήριό του. Επισκεφτήκαμε την τοποθεσία που βρίσκεται σε έναν άγριο τόπο στις όχθες του Λαμπ, εκεί όπου η ευγενής καρδιά και τα άλλα εντόσθια του μάρτυρα Σουλτάνου Μουράτ Α΄ κείτονται θαμμένα σε ένα μαυσωλείο με ψηλό τρούλο. Όπως έδειξα παραπάνω, μια σπουδαία μάχη έγινε εδώ το 792/1389, κατά την οποία ο καταραμένος και απαίσιος Koblaki έκανε μάρτυρα έναν τόσο θαυμάσιο σουλτάνο. Η κοιλιά του Σουλτάνου σκίστηκε και τα νεφρά, το συκώτι και η καρδιά αφαιρέθηκαν και τάφηκαν εδώ. Αργότερα αυτό το υπέροχο μαυσωλείο κατασκευάστηκε από το Σουλτάνο Βαγιαζίτ Α΄ Κεραυνό. [...]

Μόλις μπήκαμε σ’ αυτό το μαυσωλείο του Κόσοβο Πόλιε, κάτι παράξενο μάς συνέβη. Ακόμα και το ρούχο του κυρίου μας Μελέκ Αχμέτ Πασά λερώθηκε με ακαθαρσίες. Φαίνεται ότι όλοι οι άπιστοι ραγιάδες από τα γύρω χωριά συνήθιζαν να σταματάνε σ’ αυτό το μαυσωλείο, στο δρόμο για Πρίστινα και Βούστρια, και, σαν για προσβολή, το χρησιμοποιούσαν για αποχωρητήριο. Ο Μελέκ Αχμέτ Πασάς, όταν είδε τη δυσωδία και τις ακαθαρσίες, εξοργίστηκε.

“Κύριέ μου, είπα εγώ, ο απαίσιος άπιστος που έσφαξε αυτόν το σουλτάνο κείται σε ένα μοναστήρι σ’ εκείνο εκεί το βουνό σ’ ένα ωραίο μαυσωλείο φωτισμένο με διακοσμημένες λάμπες και ευωδιάζει αμπάρο και μόσχο. Υποστηρίζεται από πλούσιες προσφορές και διοικείται από ιερείς που κάθε μέρα και νύχτα δέχονται περαστικούς επισκέπτες, τόσο άπιστους όσο και Μουσουλμάνους. Ο τουρμπές του νικητή μας σουλτάνου, όμως, δεν έχει παρόμοιο βακούφι ούτε φύλακα να το περιποιείται, κι έτσι όλοι οι άπιστοι έρχονται και αποθέτουν όλες τις ακαθαρσίες τους μέσα σ’ αυτό. Οφείλεις να καλέσεις τους άπιστους από τα γύρω χωριά και να βάλεις να καθαρίσουν και να επισκευάσουν τον τουρμπέ. Με ένα φόρτωμα άσπρα [=500.000], που θα καλύπτονται από τις προσόδους [has] της πόλης Ζβέτσαν, στέρεοι τοίχοι μπορούν να χτιστούν ολόγυρά του και ένας φύλακας μπορεί να διοριστεί να ζει εδώ με την οικογένειά του”.

Αμέσως ο Πασάς πρόσφερε στον κόσμο του βιλαετιού δύο πουγκιά γρόσια [=500 kuruş] και πρόσταξε τους ραγιάδες από την κοντινή περιοχή να καθαρίσουν το μαυσωλείο. Σε μια βδομάδα έχτισαν ένα ψηλό τοίχο γύρω από το μαυσωλείο με μια μνημειώδη πύλη, έτσι που ένας ιππέας να μη μπορεί να μπει. Φύτεψαν και 500 οπωροφόρα δέντρα και άνοιξαν ένα πηγάδι. Διορίστηκε ένας φύλακας να ζει εκεί με την οικογένειά του, με τακτικό μισθό από τον βοεβόδα τής Ζβέτσαν. Το καθήκον του ήταν να φροντίζει τα μεταξένια χαλιά, τα κεριά, το θυμιατό, τα βάζα με το ροδόνερο και τις λάμπες στο ολόφωτο μαυσωλείο. Ταυτόχρονα, οι πρόκριτοι του βιλαετιού διόρισαν έναν υπάλληλο να επιβλέπει αυτό το φιλανθρωπικό ίδρυμα. Έτσι μια σπουδαία πράξη ελεημοσύνης επιτελέστηκε, και τώρα έχει γίνει ένας τόπος προσκυνήματος – ο Θεός να τον ευλογεί!

Γύρω από αυτό τον ολόφωτο τουρμπέ κείτονται περισσότεροι από 10.000 μάρτυρες και άγιοι μεταξύ των οποίων βρίσκονται οι Alemdar Baba, Sheikh Şehidűnnas Dede, Yasavul Beg γιος του Termitaş Pasha και χιλιάδες άλλοι μάρτυρες.

Μετάφραση Α.Κ.

Πηγή: Εvliya Çelebi in Albania and Adjacent Regions (Kosovo, Montenegro, Ohrid) The Relevant Sections of the Seyahatname edited with Translation, Commentary and Introduction by Robert Dankoff and Robert Elsie, Brill, Leiden 2000, 11-21.