Το γυναικείο σώμα σε καθεστώς κρίσης

ΤΗΣ ΜΑΡΘΑΣ ΠΥΛΙΑ

Στο σημερινό αφιέρωμα των «Αναγνώσεων», οι γυναίκες μιλούν για τον εαυτό τους, το σώμα τους, τη χρήση και την εικόνα του, την αναπαράστασή του στην τέχνη, αλλά και την αγοραία απεικόνισή του στο κυρίαρχο, σύγχρονο lifestyle.

Η ελευθεριότητα της εμφάνισης και της έκφρασης, που με αυτάρεσκη ευλάβεια χρησιμοποιούν οι tv περσόνες και προβάλλεται με υπερβολή σε δημοφιλείς εκπομπές και λαϊκά περιοδικά, μας έχει δημιουργήσει την ψευδαίσθηση ότι ο δυτικός κόσμος απολαμβάνει ένα «μετα-νεωτερικό» καθεστώς απελευθέρωσης. Γι’ αυτό και κακώς θεωρούμε πως μερικά από τα φεμινιστικά αιτήματα, όπως για παράδειγμα «το σώμα μας μάς ανήκει» έχουν, σε γενικές γραμμές, εκπληρωθεί∙ αφού στην πραγματικότητα επανεμφανίζονται με άλλους όρους, και εξίσου επίκαιρα με την εποχή της πρώτης διεκδίκησής τους.

Γιατί δεν είναι μόνο η παγκόσμια κρίση που περιστέλλει τις επιθυμίες, κι αυτός ο διάχυτος, σύγχρονος συντηρητισμός, «νεοφιλελεύθερης» κοπής, που έχει επαναφέρει στην καθημερινή ζωή ακραία φοβικά αντανακλαστικά∙ είναι και ο αυταρχικός, εν τέλει αντιερωτικός και απόλυτα εμπορευματοποιημένος τρόπος που προσδιορίζει στις κοινωνίες μας τη δημόσια εικόνα του γυναικείου καταρχήν, και συνακόλουθα του ανδρικού σώματος:

Συγκεκριμένες διαστάσεις και βάρος, γυαλιστερά νεανικά ή νεάζοντα σώματα -σμιλεμένα ξανά και ξανά στη χειρουργική κλίνη- συγκεκριμένα ρούχα και χρώματα, πρόσωπα ηλικιωμένων γυναικών (αλλά και ανδρών) σχεδιασμένα με carbone -όλα με σαρκώδη χείλη, ατσαλάκωτες παρειές και φαρδιά μέτωπα- είναι μερικές από τις επιταγές και τις πρακτικές, που όσοι επιθυμούν να φαίνονται πλούσιοι και ισχυροί οφείλουν να ακολουθούν. Και αν το κόστος «κατασκευής» τής δια βίου νεότητας και ομορφιάς μοιάζει ν’ απευθύνεται στα πλουσιότερα στρώματα, οι μόδες αυτές δεν αφήνουν καθόλου αδιάφορα και τα λαϊκά. Πρόκειται για την αυταρχική μοναρχία της μόδας, που υποτάσσει τα σώματα και τα πρόσωπα σε μια ομοιομορφία ξύλινη. Πρόκειται, το επαναλαμβάνω, για μια «αισθητική»-εμπόρευμα, για ένα σύστημα που αναπαράγει το κυρίαρχο lifestyle και αναπαράγεται με την υποταγή.

Θα περίμενε κανείς, ότι αυτή η υπερεπένδυση σε χρόνο, χρήμα και πόνο για την απόκτηση ενός κορμιού κατά τις προσταγές της μόδας, θα διευκόλυνε το κυνήγι της επιθυμίας. Όμως το αφελές και επίσης εμπορικό επιχείρημα, πως ένα «αψεγάδιαστο» σώμα είναι περισσότερο επιθυμητό και διαθέσιμο, δεν φαίνεται στην πράξη να ευσταθεί, καθώς τα εμπορικά και απλοϊκά επιχειρήματα συνήθως εξαπατούν. Μια νέα πραγματικότητα, απολύτως συντηρητική, κρύβεται πίσω από την κυριαρχία τής δια βίου ομορφιάς και νεότητας. Άλλωστε, η υπερεπένδυση στο κυρίαρχο μοντέλο δεν θα μπορούσε να είναι επιλογή ελευθερίας ούτε συνειδητή πρόθεση αυτοδιάθεσης.

Λίγα χρόνια πριν, η γνωστή, τολμηρή starlet και επιχειρηματίας Paris Hilton μας κεραυνοβόλησε με την αποκάλυψη πως θα προχωρήσει σε υμενοπλαστική για την πρώτη νύχτα του γάμου της. Ο πρίγκιπας της soul και σύμβολο του σεξ Marvin Gaye (1939-1984), λίγο πριν πεθάνει, είχε δηλώσει πως αν ήταν πιο δυνατός θα ζούσε σαν μοναχή ή σαν ιερωμένος (Magazine littéraire, τχ. 207, Μάιος 1984, σελ. 28). Η γαλλίδα ιστορικός και φεμινίστρια Yvonne Nibieler, στο βιβλίο της Η γυναικεία παρθενία, μύθοι, φαντασιώσεις, χειραφέτηση, το οποίο κυκλοφόρησε στα γαλλικά από τις εκδόσεις Odile Jacob, δηλώνει έκπληκτη για το κίνημα No Sex, που ξεκίνησε στις ΗΠΑ με το σύνθημα «να κυριαρχείς στο σώμα σου για να είσαι περισσότερο διαθέσιμη στους άλλους», αλλά και για την εντυπωσιακή αύξηση των πιστοποιητικών παρθενίας και υμενοπλαστικής, όχι μόνο από μουσουλμάνες (Τα Νέα, 14/3/2012).   

Ακόμη και αν οι παραπάνω δηλώσεις των star αποτελούν στην κυριολεξία ευσεβείς και απραγματοποίητες προθέσεις, χρησιμοποιούν τη γλώσσα της εξουσίας και τη σιγουριά της παράδοσης. Μέσα από αυτή την εικόνα, ενισχύουν τη δική τους θέση στο στερέωμα της δημοσιότητας και προπαγανδίζουν την επιστροφή σε μια θρησκευτική, περιοριστική ηθική. Το ίδιο άλλωστε προπαγανδίζουν και οι οικογενειακές φωτογραφίες των λογής-λογής «αστέρων», δίπλα σε «αποκαλυπτικές» εκμυστηρεύσεις και πόζες. Σε καμία περίπτωση δεν διεκδικούν την πρόταξη της δικής τους επιθυμίας ή, αλλιώς, «της δικής τους αλήθειας». Και βέβαια, δεν είναι η πρώτη φορά που αντικρουόμενα μηνύματα εκπορεύονται από τα ίδια κέντρα εξουσίας.

Η «κουλτούρα του ξέκωλου», για την όποια μας μιλάει, στο βιβλίο της που παρουσιάζουμε παρακάτω, η Άριελ Λίβι αλλά και η υποταγή στις επιταγές της κυρίαρχης «αισθητικής» και στις εκάστοτε μόδες, εγκαθιδρύουν αμφίδρομες σχέσεις εξουσίας ανάμεσα στα συστήματα που καθορίζουν τις αντίστοιχες πρακτικές και τα υποκείμενα που υπακούουν. Πρόκειται για συγκοινωνούντα δοχεία, που μεταγγίζουν εξουσία το ένα στο άλλο. Πρόκειται, όσον αφορά τα υποκείμενα, για συνειδητή επένδυση στον αστερισμό της κοινωνικής ανόδου, της επιρροής και της επαγγελματικής καταξίωσης.

«Δεν μπορούμε να ξεφύγουμε πουθενά –όπως λέει ο Φουκώ-, από τις σχέσεις εξουσίας∙ από την άλλη, μπορούμε πάντα και παντού να τις τροποποιούμε: γιατί η εξουσία είναι αμφίδρομη σχέση, πάει μαζί με την υπακοή, την οποία είμαστε ελεύθεροι (ναι, ελεύθεροι) να [αντιμετωπίσουμε] με μεγαλύτερη ή μικρότερη αντίσταση» (Πωλ Βεν, Φουκώ. Η σκέψη του, η προσωπικότητά του, Εστία, σελ. 180).

Αντισταθείτε [...]

Ελευθερία ανάπηρη πάλι σου τάζουν...

Μιχάλης Κατσαρός

Κατά Σαδδουκαίων