Παπαδιαμάντης φιλολογούμενος

ΤΗΣ ΣΤΑΥΡΟΥΛΑΣ ΤΣΟΥΠΡΟΥ

ΘΑΝΑΣΗΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ, Γύρω στον Παπαδιαμάντη, Αθήνα, 2011

Ο γνωστός ποιητής, πεζογράφος και φιλόπονος δοκιμιογράφος (τέως πρόεδρος Εφετών) Θανάσης Παπαθανασόπουλος μας παρέδωσε πρόσφατα ένα τρίπτυχο μελετημάτων για τον Σκιαθίτη δημιουργό, το καθένα από τα οποία παρουσιάζει ξεχωριστό ενδιαφέρον. Το πρώτο αφορά στα Ποιήματα του Παπαδιαμάντη, τα οποία, κατ’ αρχάς, χωρίζονται σε τέσσερα διακριτά μέρη: α) στα ενσωματωμένα στην πεζογραφία τού Σκιαθίτη, ολοκληρωμένα ή μη, ποιήματα και τραγουδάκια, κατηγορία η οποία έχει ιδιαίτερο θεωρητικό και λογοτεχνικό ενδιαφέρον, όχι τόσο από την άποψη της αισθητικής όσο από την άποψη της διασύνδεσης του ποιητικού με τον πεζό λόγο σε ένα και το αυτό κείμενο, και η οποία θα μπορούσε να (ή έχει ήδη) μελετηθεί και σε άλλους πεζογράφους (κυρίως, αλλά όχι μόνον, μυθιστοριογράφους), όπως επί παραδείγματι οι Γιάννης Σκαρίμπας, Γιάννης Μπεράτης, Μ. Καραγάτσης, Μενέλαος Λουντέμης, Μάριος Χάκκας, Τάσος Αθανασιάδης – βλ. σχετικά το μελέτημά μου, ενσωματωμένο ως «Παράρτημα 2», στο βιβλίο μου Το Παρακείμενο και η  ... (Δια)κειμενικότητα ως Σχόλιο, Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, 2009 β) στα αυτοτελή ποιήματα, δημοσιευμένα από τον ίδιο ή μετά τον θάνατό του1 γ) στα υμνογραφικά έργα του και δ) στα αυτοσχέδια σατιρικά του. Ο Παπαθανασόπουλος εξετάζει τον τρόπο παρουσίασης των παραπάνω Ποιημάτων, αφ’ ενός, στα Άπαντα του Παπαδιαμάντη με την επιμέλεια του Γ. Βαλέτα και, αφ’ ετέρου, στα Άπαντα με την επιμέλεια του Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου και, στην συνέχεια, αφού σταθεί δειγματοληπτικά σε ορισμένα από αυτά για περαιτέρω, φιλολογικές ή μη, εξηγήσεις, προχωρεί στην αισθητική προσέγγιση, για να αποφανθεί, αποφεύγοντας, πάντως, τόσο τις ασυζητητί απορρίψεις όσο και τους άκριτους επαίνους, ότι η ποίηση του Παπαδιαμάντη βρίσκεται ενυφασμένη κυρίως στην πεζογραφία του.

Το δεύτερο, χρησιμότατο, μελέτημα αφορά στις «Προσωπογραφίες του Παπαδιαμάντη και εικονογραφήσεις των έργων του» και συνοδεύεται από μία πλούσια συλλογή αυτών των προσωπογραφιών και απεικονίσεων, εκτεινόμενη σε 60 και πλέον σελίδες. Πέρα από τον ρόλο που παίζουν οι προσωπογραφίες ενός συγγραφέα για την ίδια την πρόσληψη του έργου του από τον αναγνώστη, είναι ενδιαφέρον να αναλογιστεί κανείς πόσες σελίδες έχουν γραφτεί (για) και πόσες εντυπώσεις έχουν βασιστεί στις λιγοστές φωτογραφικές προσωπογραφίες του Σκιαθίτη δημιουργού, οι οποίες, ωστόσο, αναπαρήχθησαν εικαστικά σε τέτοιο βαθμό, ώστε ο Παπαδιαμάντης να έρχεται τρίτος στη σειρά σε απεικονίσεις του προσώπου του, σύμφωνα με την έρευνα τού Παπαθανασόπουλου, ύστερα από τον Καζαντζάκη και τον Καβάφη (χρήσιμο θα ήταν ο φιλέρευνος αναγνώστης να λάβει υπ’ όψιν του εδώ τον διαδικτυακό «φάκελο»/βάση δεδομένων τής ψηφιοποιημένης συλλογής «Νεοελληνική Εικονιστική Προσωπογραφία» του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Ερευνών τού Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών/ Υπεύθυνος: Τριαντάφυλλος Ε. Σκλαβενίτης). Για κάποιον, πάντως, που βδελυττόταν τις απεικονίσεις αυτές ως αμαρτία, το συγκεκριμένο γεγονός θα συνιστούσε πηγή δυστυχίας. Την γνωστή φωτογράφηση του Παπαδιαμάντη από τον Παύλο Νιρβάνα στην Δεξαμενή έλαβε ως αφορμή, πρόσφατα, και ο Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης για να γράψει το σχετικό διήγημά του (στον τόμο Ο Παπαδιαμάντης με τα μάτια νεότερων λογοτεχνών, Ανθολόγηση – Επιμέλεια: Ηλίας Γκρης, Έκδοση Μορφωτικού Ιδρύματος της ΕΣΗΕΑ, 2011). Ο Θανάσης Παπαθανασόπουλος δεν παραλείπει, φυσικά, να μνημονεύσει τα σχετικά μελετήματα που προηγήθηκαν του δικού του, όπως εκείνα του καθηγητή Νίκου Ζία και του καθηγητή Π. Β. Πάσχου, τα οποία, βεβαίως, συνεχίζει και συμπληρώνει.

Στο τρίτο και συντομότερο δοκίμιό του, με τον τίτλο «Ανθρωπογεωγραφία του άστεως στα Αθηναϊκά Διηγήματα του Παπαδιαμάντη», το οποίο και έχει ενταχθεί ως «Πρόλογος» στον αντίστοιχο τόμο των εκδόσεων Φιλιππότη, ο συγγραφέας αποτιμά την «ηθική πληρότητα και τα ανθρωπιστικά ιδεώδη» αυτών των διηγημάτων, ενώ τα συγκρίνει, ακριβοδίκαια, αφ’ ενός, με τα «Σκιαθίτικα Διηγήματα» του ιδίου και, αφ’ ετέρου, (επιγραμματικά) με τα αθηναϊκά αφηγήματα του Ιωάννη Κονδυλάκη και του Δημοσθένη Βουτυρά.

Ο Θανάσης Παπαθανασόπουλος θέτει ως μότο του βιβλίου του ένα ποίημά του με τον τίτλο «Παπαδιαμάντης», από όπου και παραθέτω εδώ την πρώτη στροφή: «Η αγρύπνια του μας βρήκε σα λιθάρι/ στην κλείδωση τού ύπνου μας. Κανένας/ δεν ήξερε με πόσα μαγικά ποιήματα/ τον είχε ο θάνατός του χρεωμένο./ Οι δυνατοί τού κόσμου μέσ’ απ’ τα επίσημα/ βλακώδη τους βελούδα, δεν τον γνώριζαν./ Νόμιζαν πως πατούσαν κάπου/ μα δεν πατούσαν πουθενά./ Φαρμακερή τούς τύλιγε χνοτίλα.».

1.Στην πρόσφατη χρηστική έκδοση Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Ποιήματα 1874-1910, Ιωλκός, 2011, στην ενότητα με τον τίτλο «Ανάλεκτα [1876-1908]», περιλαμβάνονται ποιήματα και από τις δύο προηγούμενες κατηγορίες