Η κληρονομιά του Αλέξη Δημαρά

ΤΟΥ ΧΑΡΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗ

Μεγάλη απώλεια στην κοινότητα των ιστορικών της εκπαίδευσης (και ευρύτερα στο χώρο των γραμμάτων): Το Σάββατο 16 Ιουνίου πέθανε ο Αλέξης Δημαράς.

Είχε γεννηθεί στην Αθήνα το 1932. Γιος του Κ. Θ. Δημαρά, μεγάλωσε σε ένα σπίτι όπου μπαινόβγαιναν οι πλέον διακεκριμένοι εκπρόσωποι της γενιάς του τριάντα. Αυτή η πολιτικά φιλελεύθερη και λογοτεχνικά στρατευμένη στο δημοτικισμό λόγια μερίδα της αθηναϊκής αστικής τάξης, όρισε ευθύς εξαρχής τις νοητικές συντεταγμένες του Αλέξη Δημαρά. Η πολιτισμική σκευή της οικογένειας, ωστόσο, κάθε άλλο παρά βρήκε τη συνέχειά της στο σχολείο του, το Κολέγιο Αθηνών (1943-48), έτσι που στα δύο τελευταία χρόνια των γυμνασιακών σπουδών (1948-50), ο νεαρός Δημαράς προτίμησε, μετά από σύσταση του Παπανούτσου, να μεταγραφεί στο 10^ο Γυμνάσιο Αρρένων Αθηνών στους Αμπελοκήπους.

Η ασυμβατότητα οικογένειας και εκπαιδευτικών θεσμών επανεμφανίστηκε για να εξελιχθεί σε χάσμα στα φοιτητικά του χρόνια στη Φιλοσοφική Αθηνών (1951-58). Το μείγμα φιλολογικού κλασικισμού και κοινωνικού συντηρητισμού κληρονομημένο από τον μεσοπόλεμο γνώριζε τώρα νέα άνθηση στους «σκοτεινούς διαδρόμους της Φιλοσοφικής». Στους φοιτητικούς κύκλους κυριαρχούσαν οι «εκοφίτες» και τα μέλη των χριστιανικών οργανώσεων. Υπαρκτοί αλλά λιγοστοί οι οπαδοί του προοδευτικού αστισμού (με τους οποίους συμπορευόταν ο Δημαράς), ενώ οι αριστεροί, όσοι υπήρχαν, φρόντιζαν να μην κάνουν ιδιαιτέρως αισθητή την παρουσία τους. Ανάμεσα στις δύο κατευθύνσεις της σχολής, Φιλολογία-Φιλοσοφία και Ιστορία-Αρχαιολογία, ο Δημαράς επέλεξε την δεύτερη ως λιγότερο (φανερά) σκοταδιστική από την πρώτη. Ολοκληρώνοντας τις σπουδές του στα 1958 προσλαμβάνεται από τη Σχολή Μωραΐτη ως καθηγητής Γυμνασίου. Μέσα στη γενικευμένη μισαλλόδοξη εθνικοφροσύνη της πρώτης μετεμφυλιακής δεκαετίας, η σχολή Μωραΐτη φάνταζε κύτταρο διαφωτισμού.

Η πολιτισμική ταυτότητα της οικογένειας και ιδιαιτέρως οι τυπικές ψυχολογικές διεργασίες ταύτισης-διαφοροποίησης γιου και πατέρα φαίνεται να έπαιξαν σημαντικό ρόλο στον επιστημονικό προσανατολισμό του Αλέξη Δημαρά. «Είχα πάντοτε την επιθυμία να κινηθώ στο χώρο του πατέρα μου, μα ταυτόχρονα να είμαι διαφορετικός από εκείνον», ανέφερε σε μία συζήτησή μας. Στο χώρο της Ιστορίας της Παιδείας, λοιπόν, όπως ο Κ. Θ., αλλά μακριά από την ειδική περιοχή της λογοτεχνίας. Κάπως έτσι, η εκπαίδευση, πρώην βασανιστικό μαθητικό βίωμα και νυν ελπιδοφόρο επαγγελματικό στοίχημα, προκρίθηκε αβίαστα ως επιστημονικό αντικείμενο.

Η πρώιμη εξωθεσμική ενασχόλησή του Αλέξη Δημαρά με την Ιστορία της Εκπαίδευσης αποτυπώθηκε σε ένα πρώτο δημοσίευμα στα 1965, ενώ παράλληλα διερευνούσε τις δυνατότητες να εργαστεί πιο συστηματικά στο πλαίσιο οργανωμένων μεταπτυχιακών σπουδών. Η ευκαιρία δόθηκε στις 19 Απριλίου 1967: Προσφορά μιας υποτροφίας από το Βρετανικό Συμβούλιο που περιλάμβανε και εργασία σε σχολείο της μέσης εκπαίδευσης στο Λονδίνο. Εκεί έμεινε πέντε χρόνια (1967-1972). Παράλληλα με την εργασία του παρακολούθησε, όπως η υποτροφία προέβλεπε, το μεταπτυχιακό πρόγραμμα του Institute of Education και κατόπιν εκπόνησε διδακτορική διατριβή στο Kings’ College με επιβλέποντα τον ειδικό στη νεοελληνική ιστορία Richard Clogg. Εκεί ο Αλέξης Δημαράς μυήθηκε στη συστηματική ιστορική έρευνα και εκεί εν τέλει ξεπέρασε οριστικά τη διαρκή ως τότε αντίφαση ανάμεσα στην κουλτούρα της οικογένειας και των εκπαιδευτικών μηχανισμών. Απογοητευμένος καθώς ήταν από το ελληνικό εκπαιδευτικό παρόν στράφηκε στην περίοδο του αγώνα για τη συγκρότηση του ελληνικού κράτους (1821-31), επιχειρώντας να κατανοήσει τους όρους υπό τους οποίους διαμορφώθηκαν και αναπτύχθηκαν οι εκπαιδευτικές δομές και νοοτροπίες. Πτυχές της (ανέκδοτης) αυτής διατριβής ενσωματώθηκαν, εκτός των άλλων, σε μία αγγλόφωνη συμμετοχή σε συλλογικό τόμο με επιμελητή τον Clogg και σε ένα άρθρο στο περιοδικό «Νέα Εστία».

Η επιστροφή στην Ελλάδα (1972) συνοδεύτηκε από την έκδοση της μονογραφίας  «Το Αλφαβητάρι με τον Ήλιο». Δύο χρόνια αργότερα (1973-74) κυκλοφόρησε Η μεταρρύθμιση Που Δεν Έγινε, μελέτη η οποία έμελλε να αποτελέσει καθοριστική τομή στην ελληνική εκπαιδευτική ιστοριογραφία.

Εκκινώντας από τις κατακτήσεις του θετικισμού η Μεταρρύθμιση ανασυνθέτει το εκπαιδευτικό παρελθόν αντλώντας από μία εντυπωσιακή σε όγκο και ποικιλία συγκομιδή τεκμηρίων. Κεντρικός σκοπός της «είναι να παρακολουθήση την εξέλιξη των πραγμάτων όσα σχετίζονται άμεσα με τα βασικά χαρακτηριστικά του [εκπαιδευτικού] συστήματος». Με την εισαγωγική αυτή φράση ο Δημαράς ανιχνεύει ήδη τα όρια του θετικισμού εφόσον χαράζει έναν κεντρικό άξονα που καθοδηγεί την επιλογή, την ταξινόμηση και την κριτική ανάγνωση των τεκμηρίων και δομεί εν τέλει την όλη σύνθεση. Ένα επόμενο βήμα, η ρητή παραδοχή των πολλαπλών δεσμών του παρελθόντος με το παρόν και το μέλλον, εισάγει τη μελέτη στις τροχιές της νέας ιστορίας. Η ανάγνωση του παρελθόντος στη Μεταρρύθμιση εκκινά συνειδητά από τις στοχεύσεις του παρόντος και αντλεί από τις προσδοκίες του μέλλοντος: «[χρειάζεται] από τη μια μεριά να προσδιορισθούν με ακρίβεια οι συγκεκριμένες επιδιώξεις για το μέλλον, κι από την άλλη να γίνη μια προσεκτική ανατομή των χαρακτηριστικών και των προβλημάτων του παρόντος». Η ανατομία του παρελθόντος επιχειρείται με επιστημοσύνη, όχι όμως χάριν της επιστήμης, αλλά διότι «έτσι φθάνει κανείς φυσιολογικά στην αναζήτηση των θεμελίων στα οποία στηρίζεται εκείνο που πρέπει να αλλάξη».

Από τις μεθοδολογικές καινοτομίες να επισημάνουμε, την εισαγωγική διασαφήνιση της βασικής έννοιας, η οποία απορρέοντας από το στόχο της μελέτης, επιβάλλει την περιοδολόγηση και οργανώνει την δομή της: Η «εκπαιδευτική μεταρρύθμιση» δεν είναι για τον Δημαρά μία οποιαδήποτε τροποποίηση επιμέρους πτυχών του εκπαιδευτικού συστήματος, αλλά μία ριζική μεταβολή των βασικών του χαρακτηριστικών: «Μεταρρύθμιση του εκπαιδευτικού συστήματος δεν είναι η νομοθετική αντικατάσταση μιας διδακτικής μεθόδου με μιαν άλλη, ούτε το χτίσιμο σχολικών κτηρίων, ούτε η αύξηση των αποδοχών των δασκάλων, ούτε ακόμη η μεταβολή του ωρολογίου και του αναλυτικού προγράμματος. Αυτά, όσο σημαντικά κι αν είναι, μπορεί να αποτελούν στοιχεία μιας μεταρρύθμισης ή να είναι απλές αλλαγές στα εξωτερικά χαρακτηριστικά ενός συστήματος που στην ουσία του μένει αμετάβλητο. Εκπαιδευτική μεταρρύθμιση είναι κάτι βαθύτερο. Είναι η αλλαγή προσανατολισμού. Είναι η κυριάρχηση ενός νέου πνεύματος». Το ουσιώδες είναι το «πνεύμα» (η λέξη επανέρχεται στη σύνθεση 35 φορές), η φιλοσοφία δηλαδή που διαπνέει το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα. Ως τομή ιδωμένη, η «εκπαιδευτική μεταρρύθμιση», χωρίζει την ιστορία της νεοελληνικής εκπαίδευσης στην περίοδο που εισάγεται, αναπτύσσεται και κυριαρχεί το «παλαιό πνεύμα» (Α΄ τόμος) και στην περίοδο που επιχειρείται η αμφισβήτηση του «παλαιού» και η εισαγωγή του «νέου πνεύματος» (Β΄ τόμος).

Σε αδρές γραμμές, το «παλαιό πνεύμα» ανιχνεύεται σε δύο πτυχές του σχολικού θεσμού: Στη δομή («ο συγκεντρωτισμός και η ομοιομορφία») και στο περιεχόμενο («ο θεωρητικός-κλασικιστικός προσανατολισμός του προγράμματος»). Η προσήλωση του Δημαρά στην αποκέντρωση (η οποία νοείται ως μεταβίβαση της ευθύνης για λήψη αποφάσεων σε επιμέρους κοινωνικούς φορείς) εδράζεται αφενός στην εκτίμηση ότι η κοινωνία προπορεύεται του κράτους, και αφετέρου στην πεποίθηση ότι σε συνθήκες άρσης του κρατικού ελέγχου ο διαφωτισμός, στην ελληνική εκπαιδευτική του εκδοχή, δεν μπορεί παρά να κυριαρχήσει.

Τούτα τα λίγα για την ώρα, για αυτή την πρώτη έγκυρη μελέτη στο πεδίο της Ιστορίας της Εκπαίδευσης. Από όσα ακολούθησαν, σημειώνω εδώ τις ειδικές μελέτες του Αλέξη Δημαρά για τον Εκπαιδευτικό Όμιλο και τον παιδαγωγό Μίλτο Κουντουρά, τη δραστηριότητά του στην Εταιρεία Σπουδών της Σχολής Μωραίτη, την προεδρία του στο Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας (2000-2004) και το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής (2010-2012), και τις συμμετοχές του στο συλλογικό έργο Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, οι οποίες συμπυκνώνουν τη συνολική του ερευνητική του πορεία (τον τελευταίο χρόνο τις επεξεργαζόταν, με στόχο την έκδοσή τους σε αυτοτελή τόμο). Στο μεταξύ, την ευρεία αναγνώριση του έργου του από την κοινότητα των εκπαιδευτικών και των ιστορικών, ήρθε να επικυρώσει η αναγόρευσή του σε επίτιμο διδάκτορα από τα Πανεπιστήμια Αθηνών (2001) και Πατρών (2007).

Ο Αλέξης Δημαράς, αεικίνητος, μειλίχιος, με εξαιρετική αίσθηση του χιούμορ, παρά τα ογδόντα του χρόνια έφυγε τελικώς απρόσμενα. Για όσους συνεχίζουμε να δουλεύουμε στο πεδίο της Ιστορίας της Εκπαίδευσης, η κληρονομιά του ας ιδωθεί ως πρόκληση, ως εφαλτήριο και όχι ως βαριά σκιά ή αξεπέραστο όριο...

Ο Χάρης Αθανασιάδης διδάσκει Ιστορία της Εκπαίδευσης στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων