Κρίση και τέχνη. Διέξοδοι και αδιέξοδα

Συνέντευξη με τον Γιάννη Βαλαβανίδη

Τα πρωτοποριακά κινήματα της τέχνης γεννιούνται ανέκαθεν σε περιόδους κρίσης. Την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης, πριν και ανάμεσα και μετά από τους δύο μεγάλους πολέμους, σε κλυδωνιζόμενες οικονομικά, πολιτικά και κοινωνικά δημοκρατίες όπως αυτή της Βαϊμάρης, και στο, επηρεασμένο από τις θεωρίες για το ασυνείδητο του Ζίγκμουντ Φρόυντ, Παρίσι, σε απολυταρχικά και φονικά καθεστώτα και σε δεκαετίες υπερκατανάλωσης προϊόντων και έκπτωσης αξιών, όπως οι δεκαετίες του ’60 και του ’70 στη Δυτική Ευρώπη και στην Αμερική.

Καθρεφτίζουν τα αδιέξοδα των κοινωνιών όπου ζούσαν και οι καλλιτέχνες, αλλά και τις διεξόδους που αυτοί καταθέτουν με τη βοήθεια των επιτευγμάτων των επιστημών και των νέων τεχνολογιών: με τις παλλόμενες κηλίδες των ιμπρεσιονιστών, τις παραμορφωμένες χρωματικές καθώς και τις κερματισμένες μορφές των εξπρεσιονιστών και των κυβιστών, τα κολλάζ των ντανταϊστών και τα συνειρμικά τοπία των σουρεαλιστών, τις συνθέσεις με φτωχά υλικά, με μια πυκνή, εννοιολογική γλώσσα, έναν κριτικό ρεαλισμό, μια πολυπρισματική αφήγηση σήμερα, που ανατρέπουν τον κατεστημένο τρόπο θέασης του πραγματικού.

Οι καλλιτέχνες προσπαθούν έτσι, ανέκαθεν, να υπερβούν το δίλημμα μεταξύ της δημιουργικής μόνωσης στο εργαστήριο και της έκθεσής τους στον κόσμο. Θέλουν να δείξουν ότι το έργο τέχνης «δεν γίνεται μόνο για να αρέσει», αναζητώντας κάθε φορά νέους διαύλους επικοινωνίας με τους θεατές. Προσπαθούν να καταδείξουν ότι είναι ικανοί να διαχειριστούν την ελευθερία κινήσεων που κατέκτησε το μοντέρνο, ανεξάρτητα από τους εκάστοτε «μαικήνες» που διαχειρίζονται κάθε φορά τα έργα τους. Επιχειρούν να συνδυάσουν την αναγνώριση του πραγματικού μέσα από τη συναίσθηση του παρελθόντος. Γνωρίζοντας ότι «τα έργα τέχνης επικυρώνονται από τον χρόνο και όχι από τους ανθρώπους».

Στη σημαδεμένη βαθιά από τη συστημική, οικονομική, πολιτική και κοινωνική κρίση Ελλάδα, θεωρούμε ότι αναφαίνονται, και στην τέχνη, νέες συλλογικότητες. Δίνουν την αίσθηση μιας έντονης προσπάθειας ανασύνθεσης του διάτρητου κοινωνικού ιστού της. Προσπαθούν να μαρτυρήσουν τα ριζοσπαστικά αιτήματα της κοινωνίας, να δώσουν μορφή στα υπαρξιακά, ανορθολογικά και ορθολογικά ζητήματα, να δηλώσουν το παρών ως ενεργοί πολίτες ενός παρόντος που είναι ικανοί, παρά την κρίση ή εξαιτίας της κρίσης, να συνδιαμορφώσουν. Να αποδείξουν εν τέλει τον κοινωνικοπολιτικό ρόλο που ο καλλιτέχνης είναι ικανός και οφείλει να παίξει.

Με δεδομένες τις εικόνες που παρουσιάσαμε πιο πάνω, θέσαμε σχετικά ερωτήματα στον ζωγράφο, ομότιμο καθηγητή της ΑΣΚΤ της Αθήνας, συνιδρυτή ενός από τα πιο ριζοσπαστικά κινήματα στην ιστορία της σύγχρονης νεοελληνικής τέχνης, Γιάννη Βαλαβανίδη.

ΛΗΔΑ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

-Κύριε Βαλαβανίδη, γαλουχηθήκατε -αν μου επιτρέπετε την έκφραση-, σε μια δύσκολη εποχή αμφισβήτησης καθιερωμένων θεσμών, που γέννησε καλλιτεχνικά κινήματα, όπως αυτό των εκφραστών ενός Κριτικού Ρεαλισμού στην Τέχνη, των "Νέων Ρεαλιστών", το οποίο συνιδρύσατε. Σήμερα, σε μια περίοδο έντονης συστημικής, οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής κρίσης εμφανίζονται εκ νέου συλλογικότητες "νέων καλλιτεχνών". Διακρίνετε αναλογίες και σημεία επαφής;

-Η εποχή της χούντας στην οποία αναφέρεσθε, δεν έχει πολλά κοινά σημεία με τη σημερινή. Τόσο οι κοινωνικές όσο και οι πολιτικές συνθήκες ήταν τότε πολύ διαφορετικές. Σήμερα υπάρχουν αφενός τα προβλήματα της οικονομίας, αλλά προπαντός υπάρχει η κοινωνική αποσάθρωση την οποία δημιούργησαν αυτοί που, υποτίθεται, έπρεπε να υπερασπίζονται τους θεσμούς. Οι πολιτικές δυνάμεις που κυβερνούσαν τις τελευταίες δεκαετίες υπονόμευσαν τη συνοχή της ελληνικής κοινωνίας, με άνομες ενέργειες που σκόπευαν αποκλειστικά στην αναπαραγωγή της εξουσίας τους. Εδώ θα ήθελα να σημειώσω το εξής ενδιαφέρον: ενώ η Αριστερά, από πολιτική θέση, προσπαθεί να αλλάξει τους θεσμούς, τελικά είναι η κατεξοχήν πολιτική δύναμη που υπερασπίζεται με σωστό τρόπο τους θεσμούς. Προσωπικά πιστεύω ότι καλά κάνει και υπερασπίζεται τη Δημοκρατία, το Κράτος Δικαίου και Πρόνοιας, δηλαδή τις βασικές αξίες που θα έπρεπε να διέπουν μια σημερινή κοινωνία.

Μέσα, λοιπόν, σε αυτή τη γενικευμένη αρρυθμία, οι θεσμοί της τέχνης, ιδιωτικοί και κρατικοί, αποδεικνύονται ανίκανοι να υπερασπιστούν τις δημιουργίες των καλλιτεχνών. Και, όπως είναι απολύτως φυσικό και υγιές, πολλοί νέοι ή νεότεροι καλλιτέχνες στρέφονται σε συλλογικές προσπάθειες, για να εξασφαλίσουν την πνευματική τους, καταρχήν, επιβίωση. Η συλλογικότητα –ακόμα και η πιο ουτοπική– μετράει πάντα θετικά, γιατί μπορεί να δημιουργήσει νέες πραγματικότητες. Σήμερα μάλιστα, με τις νέες τεχνολογίες, η αλλαγή του τοπίου είναι ακόμα πιο πιθανή.

-Ιδιωτικοί χώροι έκθεσης έργων τέχνης κλείνουν, εργαστήρια Νέων Καλλιτεχνών ανοίγουν σε ένα ευρύτερο κοινό, καθιερωμένες ισορροπίες ανατρέπονται. Πιστεύετε ότι το φαινόμενο αυτό θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως η αρχή του τέλους της μεταμοντέρνας "μόνωσης" του καλλιτέχνη;

-Η “μόνωση” του καλλιτέχνη δεν είναι ακριβώς “μεταμοντέρνα”. Είναι δομικό στοιχείο του αστικού τρόπου ζωής μας. Όσο ζούμε σε αυτή την κοινωνία, θα υπάρχει και η “μόνωση” του καλλιτέχνη. Η αγορά της τέχνης στην Ελλάδα δεν είναι πια όπως την ξέραμε έως πριν από μερικά χρόνια. Το μόνο που βλέπω να υπάρχει ακόμα, είναι η τοποθέτηση χρημάτων σε σίγουρα γνωστά ονόματα. Έτσι, εκείνοι που βρίσκονται σε μειονεκτική θέση είναι κυρίως οι νεότεροι καλλιτέχνες. Γι’ αυτό προσπαθούν να παρουσιάσουν τη δουλειά τους με νέους τρόπους. Γι’ αυτό, επίσης, τα έργα τους στρέφονται συχνά προς το σχολιασμό των σημερινών καταστάσεων. Είναι μια σωστή στάση, μέσα από την οποία ενδέχεται να προέλθουν νέες καλλιτεχνικές μορφές, που να αντιστοιχούν στη σημερινή πραγματικότητα.

-Πώς θα εξηγούσατε σήμερα τον όρο "πολιτικοποιημένη ζωγραφική" που κάποτε χρησιμοποιήσατε;

-Δεν φιλοδοξώ ούτε να εξηγήσω ούτε να διατυπώσω ορισμούς. Μόνο για τον εαυτό μου μπορώ να μιλήσω. Για μένα, λοιπόν, η “πολιτικοποιημένη” ζωγραφική έχει πάντα την ίδια έννοια: Να λέμε την αλήθεια, όπως ο καθένας μας την αντιλαμβάνεται και όπως μπορεί να την αποδώσει. Βέβαια δεν είναι πάντα εύκολο να καταλάβεις την πραγματικότητα και να την κάνεις εικόνα. Πρέπει να βλέπεις το τοπίο πίσω από τη βιτρίνα που μας προτείνουν οι διαμορφωτές της κοινής γνώμης και η αγορά της τέχνης.

Το να κάνεις έργα τέχνης που έχουν κάτι να πουν στον κόσμο είναι μια δύσκολη διαδικασία, που προϋποθέτει καταρχήν ανθρώπινη αξιοπρέπεια, επιστρατεύει την καλλιτεχνική ευρηματικότητα και εκφράζεται με μορφές εύληπτες. Αυτό μερικοί μπορεί να το ονομάσουν “πολιτικοποιημένη” τέχνη. Άλλοι θα το δουν απλώς σαν μια πρόταση με ενδιαφέρον.

-Ένας ενεργός καλλιτέχνης είναι ένας ενεργός πολίτης, ικανός να συμβάλει με το έργο του στις κοινωνικές διαδικασίες, χωρίς να εμπλακεί μέσα στο ρόλο του "στρατευμένου" καλλιτέχνη;

-Ο όρος “στρατευμένος καλλιτέχνης” ανήκει σε παλιότερες εποχές. Σήμερα η όποια “στράτευση” γίνεται μόνο με προσωπική ευθύνη. Ένας καλλιτέχνης που θέλει με το έργο του να συμβάλει στις κοινωνικές διεργασίες, δεν είναι περιστασιακός δημιουργός δημοσιογραφικών εικόνων. Η τέχνη εμπεριέχει πάντα το στοιχείο της διαχρονικότητας, το οποίο, εξάλλου, δεν είναι καθόλου εύκολο να οριστεί. Είναι ένα στοίχημα που το κερδίζεις ή όχι, μέσα από τη μορφή του έργου και μέσα στο χρόνο. Γι’ αυτό και η απλή επικαιρότητα του θέματος ενός έργου δεν εγγυάται την καλλιτεχνική του αξία. Πάντως είναι δυνατόν να συνδυάσει κανείς τις ιδιότητες του ενεργού πολίτη και του καλλιτέχνη. Μια τέτοια στάση χρειάζεται πρώτα απ’ όλα ήθος, ευγένεια, αξιοπρέπεια και διάθεση προσφοράς. Αλλά ταυτόχρονα ενέχει ευθύνη και απαιτεί ετοιμότητα ιδεών και δημιουργική σκέψη.

-Μπορεί ένα έργο τέχνης να λειτουργήσει σήμερα ως καταλύτης στη διαμόρφωση νέων συνειδήσεων και οραμάτων;

-Παλιότερα, τα έργα τέχνης λειτουργούσαν σε δημόσιους χώρους, σε εκκλησίες ή σε παλάτια. Στα νεότερα χρόνια τα έργα διακινούνται με εκθέσεις και δημοπρασίες, πάνε σε Μουσεία ή σε ιδιωτικές συλλογές. Αν θεωρούμε ότι αυτός ο τρόπος δεν εξυπηρετεί τη λειτουργία της τέχνης στη σημερινή πραγματικότητα, οφείλουμε να σκεφτούμε άλλες προτάσεις. Αυτό το θέμα απασχολεί, εδώ και πολύν καιρό, καλλιτέχνες και θεωρητικούς της τέχνης σε όλο τον κόσμο και στην Ελλάδα. Έχουν γίνει προσπάθειες προς διάφορες κατευθύνσεις, μερικές φορές με επιτυχία. Είναι όμως δύσκολο να έρχεσαι σε αντίθεση με το εμπόριο και τα κατεστημένα μέσα, που παραμένουν πανίσχυρα.

Το πρόβλημα έχει πάρει νέες διαστάσεις μέσα στις σημερινές οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες. Έχουμε πολύ περισσότερους λόγους να ψάχνουμε για νέες λύσεις, για προτάσεις που θα επιτρέπουν στην τέχνη να συμμετέχει στη διαμόρφωση της ζωής μας. Έχω την εντύπωση ότι η σημερινή δύσκολη συγκυρία δημιουργεί, ίσως, το κατάλληλο περιβάλλον για τέτοιες διεργασίες, που θα οδηγήσουν σε ενδιαφέρουσες αλλαγές.