Ρήγας Βελεστινλής (1762-1798)

Σαν σήμερα...

ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΗ ΕΞΑΡΧΟΥ

Στις 10 προς 11 Ιουνίου 1798 εκτελέστηκε ο πρωτοπόρος της ευρωπαϊκής ιδέας –πρώτα στην βαλκανική εκδοχή της, ως ιδέα–, Ρήγας Βελεστινλής, ο Γραμματικός, όπως συνήθιζε να υπογράφει, όταν ξημερώνοντας (άλλοι θεωρούν πως ο θάνατός του συνέβη 12 προς 13 Ιουνίου) στον πύργο Νεμπόισσα, στο Βελιγράδι, ετοίμαζαν την μεταγωγή του στην Κωνσταντινούπολη, για να τον παραδώσουν σιδηροδέσμιο στα χέρια του Οθωμανού σουλτάνου. Αντιστεκόμενος ...πήρε μαζί του στον άλλο κόσμο και κάποιους δεσμοφύλακές του, διακηρύσσοντας ότι «πολύν σπόρον έσπειρα...» για ελευθερία, δικαιοσύνη, ανεξαρτησία και δημοκρατία. Έννοιες επίκαιρες και τούτες τις στιγμές που διανύουμε, και αφορούν το πολιτικό σύστημα και το πολιτικό προσωπικό της χώρας, σε σχέση με τα όσα τεκταίνονται και αφορούν στο μέλλον της.

Ο Ρήγας είναι μια γιγαντιαία, ευρωπαϊκή μορφή, που ο νεοελληνικός ωχαδερφισμός τον έχει φέρει στα δικά του μέτρα. Κατά τον σύντροφό του, Χριστόφορο Περραιβό: «Είχεν ανάστημα μεσαίον, λαιμαυχένα παχύν, πρόσωπον ερυθρολευκόχρουν και στρογγύλον, στόμα μεσαίον, μύστακα ξανθόν, ρίνα πλατείαν μάλλον, οφθαλμούς γλαυκούς, οφρύς δασείας, μέτωπον πλατύ, κροτάφους ογκώδεις, ώτα πλατέα, κόμην υπομέλαιναν, ήτο καθόλου μεγαλοστρογγυλοκέφαλος και εύρωστος. – Τα δε ψυχικά του προτερήματα ήσαν τα εξής∙ χαρίεις, νοημονέστατος, ζωηρός εκ φύσεως, ετοιμόλογος, φιλόπονος, ολιγαρκής, συμπαθής∙ φέρων δε την πειθώ εις τα χείλη είλκυε πάντας εις τας συμβουλάς του, δεν εσέβετο την καταγωγήν, αλλά την διαγωγήν του Έλληνος, ήλεγχε μάλιστα πολλάκις τους επί λαμπρά οικογενεία, ή πόλει σεμνυνομένους, κακοήθεις δε όντας».

Για τον Ρήγα ετοιμάζεται έκδοση σχετικής μελέτης μου με πολλά σπάνια νέα στοιχεία και ανέκδοτα (εδώ στην Ελλάδα) έγγραφα, ορισμένα ίσως και άγνωστα μέχρι τώρα, και στην οποία θα περιέχονται και δημοσιεύματα σε ευρωπαϊκά έντυπα. Στη μνήμη, λοιπόν, του εθνομάρτυρα, ποιητή και επαναστάτη, αγωνιστή και διανοούμενου, του οποίου το Σύνταγμα θα μπορούσε σήμερα να αποτελέσει τον ιδανικότερο Καταστατικό Χάρτη μιας Ευρώπης των Λαών, αλλά και στη μνήμη των επτά συντρόφων του που θυσιάστηκαν μαζί του (Αντώνιος Κορωνιός, εκ Χίου ετών 27, Ιωάννης Καρατζάς, εκ Λευκωσίας ετών 31, Δημήτριος Νικολίδης, εκ Ζίτσας ετών 32, Θεοχάρης Γεωργίου Τουρούντζιας, Σιατιστινός ετών 22, Ιωάννης Εμμανουήλ, Καστοριανός ετών 24, Παναγιώτης Εμμανουήλ, αδελφός του Ιωάννη, ετών 22), αναδημοσιεύουμε το σχετικό λήμμα από το DICTIONNAIRE UNIVERSEL HISTORIQUE, CRITIQUE ET BIBLIOGRAPHIQUE, PARIS 1812, χαρακτηριστικό δείγμα της εντύπωσης που έκανε ο Ρήγας σε έναν Γάλλο της Ναπολεόντειας περιόδου.

RIGAS – ΡΗΓΑΣ: Γνωστός από την επανάσταση που επιχείρησε να κάνει στην Ελλάδα, για να καταστρέψει την τούρκικη δυναστεία∙ γεννήθηκε στο Βελεστίνο, στην Θεσσαλία, (άλλοτε Colxos [Ιωλκός;], Solens [ ; ], πατρίδα του Solon [Σόλων;]). Ήταν μόλις 16 χρονών όταν οι γονείς του εγκατέλειψαν την πατρίδα τους για να έρθουν να εγκατασταθούν στο Βουκουρέστι, στην Βλαχία. Ήταν μια πολύ ευνοϊκή συγκυρία για τον νεαρό Ρήγα, δεδομένου ότι το Γυμνάσιο του Βουκουρεστίου, υποστηριζόμενο από την γενναιοδωρία του Αλέξανδρου Υψηλάντη, και έχοντας για καθηγητές τούς φημισμένους Νεόφυτο και Θεόδωρο, θεωρούνταν το καλύτερο σε σχέση με όλα εκείνα της Ελλάδας. Ο Ρήγας φοίτησε για κάμποσα χρόνια σε αυτό το Γυμνάσιο, στο οποίο τελειοποιήθηκε στα αρχαία ελληνικά, και παρακολούθησε με επιτυχία όλα τα μαθήματα λογοτεχνίας και επιστημών που διδάσκονταν σε αυτό. Επιπλέον έμαθε τα ιταλικά, τα γαλλικά και τα γερμανικά, τα οποία μιλούσε πολύ καλά. Όταν περάτωσε τις σπουδές του, για να μην επιβαρύνει τους γονείς του, οι οποίοι ήταν πλούσιοι, ασχολήθηκε με πολιτικές [αστικές] υποθέσεις, και διεκπεραίωσε με αξιοπρέπεια και μερικές υποδεέστερες εργασίες, ενώ υπήρξε και για μερικά χρόνια γραμματέας του πρώτου από τους ευγενείς του Brungawano [Μπρανγκοβεάνου]. Τύπωσε-δημοσίευσε στα νέα ελληνικά ένα μικρό βιβλίο φυσικής και μετέφρασε από τα γαλλικά μερικά διασκεδαστικά έργα για να εμπνεύσει-εμφυσήσει στους συμπατριώτες του την καλαισθησία της γαλλικής γλώσσας. Από την τρυφερή νεότητά του έχοντας συλλάβει το σχέδιο να απελευθερώσει το έθνος του από τον τούρκικο ζυγό, μιλούσε αδιάκοπα για αυτό το θέμα με τους φίλος του. Χαρίζοντάς του όλα τα σωματικά πλεονεκτήματα η φύση δεν του αρνήθηκε και κανένα πνευματικό χάρισμα. Η πειστική ευγλωττία του πύρωνε τις καρδιές και σαγήνευε τα πνεύματα. Δεν πρέπει λοιπόν κανείς να εκπλήσσεται αν σε μικρό χρονικό διάστημα ο Ρήγας είχε τόσους οπαδούς. Είχε οπαδούς όχι μόνο στο Βουκουρέστι, αλλά σε όλες τις πόλεις της Ελλάδας. Οι μεν έπρεπε να αδράξουν τα όπλα με το πρώτο σύνθημα, οι δε να συνεισφέρουν μεγάλα χρηματικά ποσά. Όταν οργανώθηκε αυτό το σχέδιο, ο Ρήγας πήγε στην Βιέννη, στην Αυστρία, κατά το έτος 1793, έθεσε στο κόμμα του [οργάνωσή του] τους πιο μορφωμένους και πλούσιους Έλληνες που βρίσκονταν-ζούσαν εκεί∙ από κοινού με αυτούς ανέλαβε την μετάφραση του “Voyage d’ Anacharsis” στα ελληνικά, μετέφρασε ο ίδιος τον τόμο στον οποίο γίνεται λόγος για την πατρίδα του, και πρόσθεσε μερικές σπουδαίες σημειώσεις. Τύπωσε επίσης τον Χάρτη της Ελλάδας σε 12 φύλλα και πολύ μεγάλου σχήματος, τον πιο ακριβή ίσως μέχρι εκείνη την εποχή, χωρίς να παραλείψει το μικρότερο χωριό, τον μικρότερο λόφο. Εκτός από έναν μεγάλο αριθμό αρχαίων μνημείων [monnoies] που έβλεπε κανείς στον χάρτη, στα αρχαία ονόματα πρόσθεσε και τα νέα. Ο Ρήγας και οι οπαδοί του μελέτησαν την στρατηγική [τακτική του πολέμου]` πολλοί από αυτούς υπηρέτησαν για μερικούς μήνες στον αυστριακό στρατό, για να συνηθίσουν στις εργασίες της στρατιωτικής ζωής. Μεταξύ των μελών του [μελών της οργάνωσής του] συγκαταλέγονταν ένας Έλληνας τυπογράφος από την Βιέννη και συντάκτης μιας εφημερίδας που ο Ρήγας δημοσίευε μικρά πατριωτικά ποιήματα για να διοχετεύσει τον ζήλο των διασκορπισμένων σε όλη την Ελλάδα οπαδών του, ώστε να ενθουσιαστούν-ανάψουν οι συμπατριώτες του από τον πόθο της ελευθερίας. Κατά το έτος 1797, πιστεύοντας ότι είχε φτάσει η στιγμή να εκτελέσει το σχέδιό του, τύπωσε σε ελληνικούς στίχους το Μανιφέστο του, γεμάτο από φιλοσοφικές σκέψεις, και το οποίο μαρτυρούσε το βάθος της πολιτικής του. Έφυγε για την Τεργέστη, παίρνοντας μαζί του μερικά κιβώτια γεμάτα αντίτυπα αυτού του Μανιφέστου, για να τα διασκορπίσει στην πατρίδα του όταν θα έφτανε εκεί. Οι κυριότεροι έμπιστοί του έπρεπε σύντομα να εγκαταλείψουν την Βιέννη και να μοιραστούν σε διάφορες επαρχίες [χωριά] της Ελλάδας, όπου τα σώματα τα οποία ο καθένας από αυτούς πήγαινε να καθοδηγήσει, έπρεπε να συγκεντρωθούν. Για να ενισχύσουν πιο αποτελεσματικά τον ενθουσιασμό, εφοδιάστηκαν με στολές [φορεσιές] σύμφωνα με το μοντέλο αυτών [των φορεσιών] που φορούσαν οι αρχαίοι Έλληνες στρατιώτες. Με αυτήν την στολή έπρεπε να εμφανίζονται μπροστά στα μάτια των οπαδών τους. Αυτή ήταν η κατάσταση των πραγμάτων όταν ο τούρκος πρεσβευτής στην Αυλή της Βιέννης, ενημερωμένος για αυτήν την υπόθεση, την ανακοίνωσε στην αυστριακή αυλή και ζήτησε να συλληφθούν ο Ρήγας και οι οπαδοί του και να σταλούν στην Τουρκία. Αμέσως, εφτά από τους πιο γνωστούς φυλακίστηκαν. Οι αυστριακοί υπήκοοι που ήταν συνένοχοι απομακρύνθηκαν (εξορίστηκαν) από τα κράτη υποδοχής, και ο άμοιρος ο Ρήγας την στιγμή της επιβίβασής του συνελήφθη στην Τεργέστη. Και οι οκτώ στάλθηκαν στο Βελιγράδι και δόθηκαν στα χέρια των Τούρκων. Η Αυλή της Βιέννης συναίνεσε στο να παραδώσουν αυτούς τους άτυχους [δυστυχείς] στου Τούρκους, υπό τον όρο να μην τιμωρηθούν με θάνατο∙ όμως, από την στιγμή που έφτασαν στο Βελιγράδι τούς υπέβαλλαν σε βασανιστήρια για να τους αναγκάσουν να κατονομάσουν τους οπαδούς τους, και όταν είδαν πως η σκληρότητα των βασανιστηρίων δεν μπορούσε να αποσπάσει καμιά λέξη από τα στόματά τους, βιάστηκαν να τους στραγγαλίσουν και να τους πετάξουν στα κρυφά στον Δούναβη, επειδή οι Τούρκοι φοβούνταν εξέγερση των Ελλήνων που ζούσαν-κατοικούσαν στο Βελιγράδι, για να αρπάξουν τον Ρήγα και τους οπαδούς του από τα χέρια τους. Έτσι χάθηκε στο τέλος του έτους 1797, ή στην αρχή του επόμενου χρόνου, σε ηλικία περίπου 45 χρονών, αυτός ο γενναίος απόγονος των αρχαίων Ελλήνων, στον οποίον η πατρίδα του μια μέρα απαλλαγμένη από την εξευτελιστική καταπίεση κάτω από την οποία στέναζε, θα του στήσει αγάλματα-ανδριάντες. (σ. 464-466).

Ας κρατήσουμε άσβηστο στην ψυχή μας και στην καρδιά μας το μήνυμά του από τον Θούριο: «Καλλιώναι μίας ώρας ελεύθερη ζωή, παρά σαράντα χρόνοι σκλαβιά και φυλακή». Το ’χουμε πολύν ανάγκη και πρέπει να το αποδείξουμε.

Ο Γιώργης Έξαρχος είναι συγγραφέας-ερευνητής