Η Νέλλη’ς της Νέας Υόρκης

Η Berenice Abbott φωτογραφημένη από τον Hank O'Neal, 
στη Νέα Υόρκη, στις 18 Νοεμβρίου 1979

ΤΗΣ ΕΥΡΥΔΙΚΗΣ ΤΡΙΣΟΝ-ΜΙΛΣΑΝΗ

Τον Φεβρουάριο εγκαινιάστηκε στο εκμοντερνισμένο Jeu de Paume στο Παρίσι -ειδικευμένο τα τελευταία χρόνια σε παρουσιάσεις φωτογράφων και καλλιτεχνών του βίντεο- μια εξαιρετική αναδρομική έκθεση της αμερικανίδας φωτογράφου Μπερενίς Άμποτ (1898-1991) που είναι μια πραγματική αποκάλυψη. Σύγχρονη με την ελληνίδα Νέλλη’ς, που γεννήθηκε μόλις ένα χρόνο αργότερα, διέσχισε σαν και εκείνη τον 20ό αιώνα αφήνοντάς μας εκπληκτικά ντοκουμέντα σχετικά με τη ζωή, την αισθητική, το πρόσωπο της Αμερικής και ειδικά της Νέας Υόρκης για πολλές δεκαετίες.

Η Μπερενίς Άμποτ, γεννημένη στο Οχάιο, πήγε στη Νέα Υόρκη το 1920. Εκεί συγχρωτίστηκε με την μποέμ νεολαία του Γκρίνουιτς Βίλατζ, επιθυμώντας να προσανατολιστεί σε ένα καλλιτεχνικό επάγγελμα. Οικονομικές δυσχέρειες την ώθησαν προς την Ευρώπη, όπου ακολούθησε το 1921 μια γενική έξοδο αμερικανών διανοουμένων προς το Ελντοράντο της κουλτούρας, το Παρίσι. Την ίδια χρονιά συνάντησε τον Μαν Ρέυ, που σκόπευε να γίνει ζωγράφος αλλά με την παρότρυνση του Αντρέ Μπρετόν, ειδικεύτηκε στη φωτογραφία. Το 1923 η Μπερενίς θα γίνει βοηθός του και χάρη στην περιέργεια και το έμφυτο ταλέντο της θα μάθει στην εντέλεια την τέχνη της φωτογραφίας. Τρία χρόνια μετά θα ανοίξει δικό της στούντιο και θα γίνει η πορτρετίστας της αμερικάνικης παροικίας αλλά και πολλών γάλλων καλλιτεχνών και συγγραφέων. Έξοχα είναι τα πορτραίτα της του Τζόυς και του Κοκτώ. Την ίδια ακριβώς εποχή η δική μας Νέλλη’ς, γυρίζοντας από τη Δρέσδη όπου έκανε τη μαθητεία της δίπλα στον γερμανό φωτογράφο Έρφουρτ, ανοίγει το στούντιό της στην Αθήνα και φωτογραφίζει όλη τη διανόηση και τους πολιτικούς άνδρες, αλλά και ξένους βιρτουόζους που έρχονταν στην ελληνική πρωτεύουσα. Η μόνη τους, αλλά βασική διαφορά, είναι πως η ελληνίδα φωτογράφος -μην ξεχνώντας το παλιό της όνειρο να αφοσιωθεί στη ζωγραφική- στην φωτογραφική της τέχνη καλλιεργεί τον κάπως παρωχημένο ρομαντικό πικτοριαλισμό, ενώ η Μπερενίς Άμποτ τον μάχεται, διεκδικώντας τα δικαιώματα της καινούριας τέχνης, διαμορφώνοντας έτσι ένα στυλ καθαρά νεωτεριστικό. Στο στήσιμο του πορτραίτου οι δύο φωτογράφοι συναντιούνται: σκηνοθεσία εξαιρετικά απλή, φόντα γυμνά, με το βάρος να πέφτει στην έκφραση. Κι οι δυο τους απορρίπτουν την κάθε συμβατικότητα. Η Μπερενίς ωστόσο είναι πιο τυχερή: ζώντας στο περιβάλλον των σουρεαλιστών, επωφελείται από τις ιδέες τους και την εξαιρετική τους ελευθερία.

Το 1929, μετά από έξι χρόνια απομάκρυνσης, η Άμποτ πηγαίνει στην Αμερική για τουρισμό. Θα γοητευτεί άμεσα από την πόλη της Νέας Υόρκης σε αναβρασμό, σε σημείο να εγκατασταθεί εκεί εγκαταλείποντας για πάντα το Παρίσι. Γρήγορα θα φροντίσει να ανοίξει ένα καινούριο στούντιο και θα βαλθεί να αποδώσει την πολυμορφία αυτής της τόσο συναρπαστικής πόλης που εξελίσσεται ραγδαία μπροστά στα μάτια της. Η στάση της αυτή μας θυμίζει πάλι τη δική μας Νέλλη’ς, ελληνίδα της διασποράς η οποία άμα τη αφίξη της στην Αθήνα του 1925 θα γοητευτεί τόσο πολύ απ’ αυτήν που δεν θα πάψει για πολλά χρόνια να την φωτογραφίζει. Ένα από τα πρώτα της άλμπουμ είναι αφιερωμένο στην Παλιά Αθήνα.

 Ο ενθουσιασμός της Μπερενίς Άμποτ για την Νέα Υόρκη είναι εύλογος και καταλυτικός για την τέχνη της. Πρόκειται για μια μητρόπολη σε οικοδομικό οργασμό και επερχόμενες αλλαγές. Πολλά απ’ τα παλιά χαρακτηριστικά κτήρια του 19^ου αιώνα υπάρχουν ακόμη, ενώ μια καινούρια «όρθια» πόλη αναδύεται δυναμικά ανάμεσά τους. Τεράστια εργοτάξια εκτίθενται ορθάνοιχτα μπροστά στο φακό της πρωτοπόρας φωτογράφου: μεταξύ άλλων το Κέντρο Ροκφέλερ αλλά και πολλοί ουρανοξύστες. Είναι ωστόσο η εποχή του κραχ και της οικονομικής κρίσης. Η κυβέρνηση, θέλοντας να βοηθήσει τους καλλιτέχνες να επιβιώσουν, τους αναθέτει διάφορες εργασίες. Στο πλαίσιο αυτό η Μπερενίς Άμποτε αναλαμβάνει να πραγματοποιήσει φωτογραφικά ντοκουμέντα της πόλης που διάλεξε να ζήσει. Το συγκεκριμένο ρεπορτάζ ονομάστηκε Changing New York κι έγινε αφορμή να δημιουργηθούν εκατοντάδες κλισέ με αποκαλυπτικές εικόνες. Η έκθεση του Jeu de Paume περιλαμβάνει ένα μεγάλο μέρος απ’ αυτές κι είναι συγκινητικό να βλέπεις τις διάφορες όψεις της πόλης που έγινε το σύμβολο του μοντέρνου μια εποχή όπου απ’ την μια περιελάμβανε ακόμη μικρά ταπεινά χαμηλά μαγαζάκια με τις γραμμένες αδέξια λίστες των εμπορευμάτων, χαρακτηριστικούς μικροπωλητές, χειροποίητες ταμπέλες, κάρα και κάθε είδους παλιά οχήματα, κι από την άλλη πανύψηλους ουρανοξύστες, «μοντέρνα» αυτοκίνητα και επιγραφές με νέον. Εντυπωσιακές είναι οι νυχτερινές εικόνες, οι δρόμοι γεμάτοι από πλήθος που τρέχει με τον φρενήρη ρυθμό της μοντέρνας ζωής. Σαν την Νέλλη'ς κι η Μπερενίς Άμποτ είναι εξαιρετική στο καδράρισμα, οι οπτικές γωνίες που διαλέγει είναι μοναδικές, ζωντάνια και χιούμορ κάνουν τις φωτογραφίες της ανεπανάληπτες.

Όταν σκεφτεί κανείς τα μηχανήματα με τα οποία δούλευαν τότε οι φωτογράφοι, θαυμάζει ακόμη περισσότερο. Η Μπερενίς Άμποτ τραβούσε με τεράστιες βαριές μηχανές που κουβαλούσε με δυσκολία, πράγμα που ωστόσο δεν την εμπόδιζε να κάνει λήψεις από ψηλά οικοδομήματα και να αποδίδει μεγαλειώδεις απόψεις της μητρόπολης. Το έργο της εξεδόθη το 1939, κατά τη διάρκεια της Διεθνούς έκθεσης της Νέας Υόρκης: άλλη μια ημερομηνία που μας είναι γνωστή κι από τη ζωή και τη δράση της Νέλλη’ς. Κι εκείνη το ‘39 φέρνει τις ελληνικές φωτογραφίες της στη Νέα Υόρκη, ειδικά αυτές όπου αντιπαραβάλλει αρχαία αγάλματα με πορτραίτα ανθρώπων της ελληνικής υπαίθρου! Άλλοι κόσμοι, άλλες προοπτικές!...

 Η Νέλλη’ς δεν θα προφθάσει να γυρίσει στην Αθήνα. Θα την σταματήσει η έκρηξη του πολέμου που θα την αναγκάσει να εγκατασταθεί στην Νέα Υόρκη για περίπου είκοσι χρόνια, κατά την διάρκεια των οποίων θα φωτογραφήσει κι εκείνη μερικές ενδιαφέρουσες απόψεις της Νέας Υόρκης αλλά, μη έχοντας τα φόντα μιας Μπερενίς Άμποτ, δεν θα δώσει συνέχεια. Κάπως απομονωμένη παρ’ όλες της τις προσπάθειες –σε ώριμη ηλικία θα πάρει μαθήματα φωτορεπορτάζ- θα ειδικευτεί κυρίως σε φωτογραφήσεις ελλήνων ομογενών.

Ένα άλλο κοινό στοιχείο ανάμεσα σ’αυτές τις εξαιρετικές γυναίκες είναι το ενδιαφέρον τους για τις αντίστοιχες χώρες τους. Η Νέλλη’ς δουλεύοντας για τον ελληνικό τουρισμό φωτογράφησε όλη την ελληνική ύπαιθρο και απέδωσε με μοναδικό τρόπο το ελληνικό τοπίο και τις πόλεις της επαρχίας. Η Μπερενίς Άμποτ, τα χρόνια του ’50, διέσχισε τις Ηνωμένες Πολιτείες ακολουθώντας το μακρύ δρόμο που οδηγούσε προς το Νότο, και με την μηχανή της, σταματώντας κάθε τόσο και παρατηρώντας και τις μικρότερες χαρακτηριστικές λεπτομέρειες, έκανε το χρονικό της αγροτικής Αμερικής κατά τους χρόνους της κρίσης. Δεν είναι κι αυτή μια ενδιαφέρουσα σύμπτωση ;

Το τελευταίο μέρος της φωτογραφικής δραστηριότητας της Μπερενίς Άμποτ έχει να κάνει με την επιστήμη. Μετά τον πόλεμο γίνεται καλλιτεχνική διευθύντρια στο περιοδικό Science Illustrated και αργότερα δουλεύει για το Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Μασαχουσέτης, εικονογραφώντας με το φακό της τα φαινόμενα του φωτός, της ταχύτητας και του μαγνητισμού.

Στην Μπερενίς Άμποτ οφείλεται επίσης η ανακάλυψη και η δικαίωση του έργου του περίφημου φωτογράφου Άτζετ. Αφού αγόρασε ένα μεγάλο μέρος του αρχείου του εξέδωσε το 1964 το σημαντικό άλμπουμ The Word of Atget Magnet et Motion πραγματικό μνημείο για την τέχνη της φωτογραφίας.

Πνεύμα δαιμόνιο η Μπερενίς Άμποτ, δεν έπαψε να ενδιαφέρεται για ένα σωρό πρακτικές λεπτομέρειες που είχαν σχέση με το επάγγελμα του φωτογράφου. Είναι από τις πρώτες που μεταχειρίστηκε ένα «πόδι» για να στηρίξει και να ακινητοποιήσει τη φωτογραφική μηχανή, αργότερα σχεδίασε το πρώτο τρίποδο. Σχεδίασε επίσης και πραγματοποίησε ζακέτα με άπειρες εξειδικευμένες τσέπες, για τους διάφορους φακούς και τα εργαλεία του φωτογράφου. Ανάλογη πολυπραγμοσύνη βρίσκουμε και στη Νέλλης, ανήσυχη και εξαιρετική τεχνικός της φωτογραφίας.

Αλλά οι μοίρες της Νέλλη’ς και της Μπερενίς Άμποττ είχαν κι άλλα κοινά σημεία. Και οι δύο τους ευτύχησαν να έχουν μια μακρά και γεμάτη ζωή. Η Άμποτ ξεπέρασε τα ενενήντα, η Νέλλη’ς τα εκατό! Και οι δυο της έχαιραν μιας μεγάλης ανεξαρτησίας. Η Νέλλη’ς παντρεύτηκε τον πιανίστα Άγγελο Σεραϊδάρη, και τον έκανε βοηθό και σύμμαχό της στη φωτογραφία. Η Μπερενίς έμεινε ανύπαντρη, πιστεύοντας πως μια γυναίκα που επιθυμεί βαθειά να μεγαλουργήσει δεν πρέπει να φορτώνεται ευθύνες που την αποσπούν από την τέχνη της.

Το τέλος της καριέρας των δύο καλλιτεχνών είναι επίσης ενδιαφέρον. Η Μπερενίς Άμποτ ασχολήθηκε κυρίως με επιστημονικά οπτικά πειράματα και αφαιρετικές εικόνες. Η Νέλλη’ς μετά την επιστροφή της στην Ελλάδα στράφηκε προς στη ζωγραφική, εγκαταλείποντας μηχανές, κλισέ και φωτογραφικά αρχεία. Είναι άραγε η γρήγορη απεικόνιση του εξωτερικού κόσμου ίδιον της νεότητας; Έχει σχέση με τη μέθη που μας φέρνουν τα ερεθίσματα του κόσμου, ενώ μεγαλώνοντας έχουμε ανάγκη από αργές διαδικασίες και περισσότερη εσωτερικότητα, στοιχεία δηλαδή που μας προσφέρουν άλλες ενασχολήσεις όπως η επιστήμη και η ζωγραφική;

Η Ευρυδίκη Τρισόν Μιλσανή είναι ιστορικός τέχνης